Гэта ўжо другая афіцыйная забарона ў гісторыі аб'яднання. Роўна 85 гадоў таму адпаведнае распараджэнне выдала польская адміністрацыя, а якраз у «Дзень народнага адзінства» тое самае зрабіла ўласная дзяржава.
Намесніца старшыні Таварыства беларускай школы Тамара Мацкевіч на «расправу» адрэагавала па-філасофску.
«Давайце лічыць гэта прызнаннем. Значыць, нашы настаўнікі рабілі ўсё правільна. Аб'ектыўна кажучы, і так шмат паспелі за гэтыя 25 гадоў. Таму будзем лічыць, што гэта чарговы перапынак на таталітарызм, з трэцяга разу дакладна ўсё атрымаецца», — перакананая яна.
Беларускім словам — па прымусовай паланізацыі
Датай заснавання Таварыства беларускай школы лічыцца 22 лютага 1921 году, калі Цэнтральная школьная рада ў Вільні прыняла адпаведную пастанову дзеля актывізацыі працы на месцах. Галоўны напрамак палягаў у «развіцці беларускай асветы».
Згодна са статутам, ТБШ мела права адкрываць і ўтрымліваць народныя школы, праводзіць курсы для непісьменных дарослых, утрымліваць настаўніцкія семінарыі, аказваць вучэбна-метадычную і грашовую дапамогу.
Новая ініцыятыва заявіла пра сябе надзвычай актыўна: адкрывала народныя дамы з бібліятэкамі, наладжвала працу гурткоў творчай самадзейнасці, удзельнічала ў падрыхтоўцы вучэбных дапаможнікаў, арганізавала кнігавыдавецкую дзейнасць — балазе ў Вільні запрацавала сваё выдавецтва.
Першую суполку ў цяперашніх межах Беларусі заснаваў 7 снежня 1921 году ў Радашкавічах мовазнаўца, будучы акадэмік Браніслаў Тарашкевіч. Некалькімі гадамі раней ён выдаў «Беларускую граматыку для школ», якая адыграла выключную ролю ў станаўленьні літаратурнай мовы і вытрымала некалькі перавыданьняў. Яшчэ адной знакавай фігурай у супольнай справе стаў Аляксандр Уласаў, выдавец-рэдактар, гаспадар суседняга маёнтку Мігаўка. Пасля ўваходжання ў верасні 1939-га Заходняй Беларусі да БССР лёс абодвух склаўся трагічна.
Следам за далучэннем Віленскага краю да Польшчы пачаўся наступ на беларускую асвету. Працяглы час моўным рупліўцам удавалася адбіваць атакі прымусовай паланізацыі, пашыраючы свой уплыў па ўсёй Заходняй Беларусі.
У немалой ступені гэтаму спрыяла тое, што пасля выбараў у Сейм у лістападзе 1922 году паўстала ўплывовая фракцыя «Беларускі пасольскі клуб», чальцамі якой сталі актыўныя сябры ТБШ Браніслаў Тарашкевіч, Аляксандр Уласаў, Пятро Мятла, Сымон Рак-Міхайлоўскі, Адам Станкевіч, Антон Аўсянік, Фабіян Ярэміч, Павал Валошын ды іншыя. Такім чынам, беларускае навучанне займела парламенцкую падтрымку.
Спыніць беларусізацыю — вырашыць праблему
У красавіку 1923 году адбыўся з'езд педагогаў беларускіх гімназій, які прыняў рэзалюцыю: мэта нацыянальнай школы — выхаванне праўдзівага інтэлігента. На акупаваных землях пашыралася думка, што толькі школа на роднай мове забяспечыць неўміручасць народу. Як вынік, да вясны 1925-га Цэнтральная школьная рада зарэгістравала 6524 даклярацыі аб навучанні па-беларуску 10 тысяч дзяцей.
Польскі ўрад паспрабаваў перахапіць ініцыятыву, прыняўшы «Закон аб мове і арганізацыі школьнай справы». Фармальна дакумент павінен быў палепшыць становішча нацыянальных меншасцяў, аднак Браніслаў Тарашкевіч ахарактарызаваў яго катэгарычна: «Фікцыя дзеля заспакаення еўрапейскай грамадскасці і пад ціскам Лігі Нацый».
У верасні 1926 году адбыліся выбары Галоўнай управы ТБШ. У яе склад увайшлі ўжо згаданыя Браніслаў Тарашкевіч, Пятро Мятла, часты госць Мігаўкі, вядомы фалькларыст і грамадскі дзеяч Рыгор Шырма, а за старшыню абралі Радаслава Астроўскага.
Таварыства аказвала дапамогу Віленскай, Клецкай, Навагрудскай, Радашкавіцкай ды іншым гімназіям і пачатковым школам, а таксама накіроўвала моладзь (часта нелегальна) на вучобу за мяжу, у тым ліку ў БССР. Да 1930 году ў структуры ТБШ працавалі ўжо 483 гурткі, якія аб’ядноўвалі больш за 15 тысяч чалавек.
Наіўна было разлічваць, што польская адміністрацыя заплюшчыць вочы на рост нацыянальнай свядомасці і ўсё мацнейшую палітызацыю арганізацыі. Выхад з-пад кантролю чакана прывёў да маштабных рэпрэсій з арыштамі і працяглымі тэрмінамі зняволення.
Нейтралізацыя чальцоў Галоўнай управы стала пунктам невяртання. Спынілі існаванне шэраг пачатковых школак, а следам і беларускія гімназіі ў Радашкавічах (1929), Клецку (1931), Наваградку (1934). Канчатковым ударам па пазіцыях арганізацыі стала яе афіцыйная забарона 2 снежня 1936 году. Апошнім кіраўніком ТБШ пад Польшчаю аказаўся Рыгор Шырма.
Расійскі дыктат — бонус да «вызвольнай місіі»
У выніку «вызвольнай місіі» Чырвонай арміі і далучэння Заходняй Беларусі да БССР здарылася іншая навала. Пакуль Масква была заклапочаная вынішчэннем слядоў «панскай Польшчы», пачатковая і сярэдняя школа заставаліся беларускамоўнымі. Але затым гісторыя паўтарылася, толькі гэтым разам ужо з расійскім дыктатам.
Найбольш актыўных чальцоў нацыянальнага руху, як Браніслава Тарашкевіча і Аляксандра Ўласава, ліквідавалі фізічна. Па вайне падхапіць эстафэту Таварыства беларускай школы ўжо не было каму, хоць сітуацыя горшала на вачах.
Родную мову паступова выкаранялі з усіх сфераў ужытку, асвета пайшла пад нож ці не першай. Спачатку ў вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі, а да канца 1970-х ад яе пазбавіліся ў гарадах, пакінуўшы моўныя выспы толькі ў вясковых школах.
Адрадзілася Таварыства беларускай школы праз доўгія 60 гадоў, ужо за часамі дзяржаўнага суверэнітэту Рэспублікі Беларусь. Праўда, лакальныя спробы былі і раней, разам з уздымам нацыянальнага руху ў 1980-я. Адной з першых грамадскіх акцыяў «Беларускай Майстроўні» стала вяртанне да тактыкі ТБШ: у Мінску з ініцыятывы Віктара Івашкевіча маладыя актывісты пайшлі ад дзвярэй да дзвярэй, каб сабраць подпісы за беларускамоўнае навучанне.
Тым ня меней 22 сакавіка 1996-га Ўстаноўчая асамблея арганізацыі прыняла Статут, а 30 жніўня таго ж году Міністэрства юстыцыі выдала дзяржаўнае пасведчанне аб рэгістрацыі № 0760 першаму прэзідэнту ТБШ Генадзю Пятроўскаму, тагачаснаму першаму намесніку міністра адукацыі. Давялося тэрмінова скартаваць планы і ўжо не толькі спрыяць працы беларускіх школаў, садкоў, летнікаў, як дэкларавала першапачатковая місія, але і бараніць іх.
Ад 1999 году пасаду старшыні ТБШ (прэзідэнт пасля 2003 г. у краіне застаўся толькі адзін) заняў Алесь Лозка.
У наступныя гады адбываліся планавыя перарэгістрацыі, пакуль напярэдадні 100-гадовага юбілею арганізацыя разам з іншымі грамадскімі ініцыятывамі не патрапіла пад татальную зачыстку з боку дзейнага рэжыму.
Не абмінула хваля ператрусаў і лідара арганізацыі Алеся Лозку, і ягоную намесніцу Тамару Мацкевіч. Дыскрымінацыя ўсяго беларускага выйшла на фінішную прамую...