Летам 1979 года я, на той час малады настаўнік маленькай васьмігодкі, слухаў у падвальным памяшканні Данецкай школы № 89 лекцыю настаўніка рускай славеснасці Міхаіла Урына пра Васіля Сухамлінскага. Хто такі В.Сухамлінскі, сёння, мабыць, патлумачваць не трэба, хаця вялікія педагогі не так знакамітыя як вялікія спевакі, акторы ці пісьменнікі. Сухамлінскі быў камуністам і, натуральна, пісаў пра камуністычнае выхаванне дзяцей. Але яго камуністычнае выхаванне ніяк не ўкладвалася ў “Тэорыю камуністычнага выхавання”, распрацаваную апалагетамі партыйнай вярхушкі. В.Сухамлінскі казаў пра выхаванне ЧАЛАВЕКА, а яму казалі, што трэба выхоўваць не абстрактнага чалавека, а камуніста, класавага змагара. Тыя спрэчкі і нападкі дорага каштавалі Настаўніку, у грудзях якога засталіся асколкі з часоў вайны. Ён не дажыў некалькі дзён да сваёй 52-й гадавіны. Сёння, праз 50 гадоў пасля яго смерці, відавочна, што ідэі В.Сухамлінскага перамаглі вычварэнствы партыйных чыноўнікаў. Выдадзены яго кнігі, якія можна чытаць і наталяцца вялікай чалавечай мудрасцю аўтара, яго настаўніцкім досведам, набытым за час працы ў Паўлышскай сярэдняй школе, дзе ён з 1948 года і да канца жыцця быў дырэктарам.
На той час мы, настаўнікі, мала што ведалі пра гэтага Настаўніка. І вось – сустрэча з чалавекам, які паклаў жыццё на папулярызацыю творчасці В.Сухамлінскага. Лекцыя праходзіла ў памяшканні музея В.Сухамлінскага, створанага ў школьным лёху намаганнямі М.Урына і яго вучняў. Калі запланаваныя на лекцыю дзве гадзіны скончыліся, прысутныя папрасілі працягваць далей. Дзякаваць Богу, са мной быў магнітафон, на стужцы якога засталіся тыя чатыры гадзіны голасу М.Урына. Я спісаў іх на паперу.
Калі Міхаіла Барысавіча Урына не стала, музей у школе знік. Пра яго (і пра чалавека, і пра музей) нават няма звестак у інтэрнэце. І мы блізкія да таго, каб страціць разуменне ідэяў В.Сухамлінскага, якое набыў М.Урын цягам многіх гадоў свайго далучэння да гэтай постаці, свайго паглыблення ў яго творчасць.
Мяркую, што перакладзены мною тэкст той лекцыі стане цікавым і карысным не толькі настаўнікам.
Міхась Булавацкі
Некалькі год я прапагандую творчасць Васіля Сухамлінскага, спрабуючы даказаць, што Сухамлінскі – гэта лепшае, найсумленнейшае, што ёсць у нас, настаўніках.
Чым жа гэты чалавек прыцягнуў маю настаўніцкую ўвагу? Напачатку я адчуў у ім журналіста, пісьменніка-педагога. Які ні адкрыеш орган друку, там яго артыкул. Шмат. Часта. Тое, што закранаецца ў артыкулах, блізка. Пра гэта і я думаў, думала мая сям’я, мае знаёмыя. Далей – болей. Неяк сустрэўся з былой рэдактаркай часопіса “Смена” Любоўю Івановай. Праз яе рукі часта праходзілі рукапісы Сухамлінскага – і ў газетах, і ў часопісах. Яна казала: “Нас не здзіўляла колькасць; графаманаў заўсёды хапала. Нас здзіўляла энергія думкі. Новая бандэроль – новая праблема, новыя думкі, новыя задачы. Нібыта вядомыя, але паказаныя з іншага боку, яркага, выразнага. І ў цэнтры ўсіх праблем – дзіця, чалавек.”
Дзеці, школа, сям’я – гэтыя тры кіты сцэментаваныя ў яго педагагічную сістэму, народжаную з улікам досведу лепшай педагогікі, як айчыннай, так і ўсясветнай. Сухамлінскі вельмі любіў Януша Корчака, шанаваў яго, любіў, пакланяўся яму. Вельмі любіў паўтараць такую яго думку: “Некаторыя лічаць, што педагогіка – гэта навука пра дзяцей. Гэта не так. Педагогіка – навука пра чалавека.” Шырэй трэба глядзець на гэтую навуку. І бачыць у дзіцяці не будучага грамадзяніна, не будучую асобу, а асобу сённяшнюю ў дыялектычным развіцці.
Сухамлінскі быў практыкам, які ўвайшоў у навуку. Як настаўнік ён быў надзелены шматлікімі ўзнагародамі. Але гэты навуковец, пісьменнік, аўтар дзясяткаў кніг, надрукаваных і ненадрукаваных, яшчэ незавершаных, ад практыкі не адарваўся. У гэтым, магчыма, і заключаецца яго феномен. Таму што ні адзін вялікі педагог мінуўшчыны не мог сказаць пра сябе, што ён даў столькі ўрокаў, што ён столькі кантактаваў з дзецьмі, колькі Сухамлінскі. Адпрацаваўшы ў школе больш за 30 год, ён выкладаў практычна ўсе школьныя дысцыпліны, акрамя фізкультуры і чарчэння. Выкладаў не па патрэбе матэрыяльнай, а па патрэбе метадычнай. Яго “Сто практычных парад настаўніку” нарадзіліся на ўроках, у жывой практыцы. І калі б нічога не напісаў, акрамя гэтай кніжкі, ён і тады ўвайшоў бы ў гісторыю педагогікі.
Можна казаць пра такія яго адкрыцці, як урокі мыслення ў прыродзе. Можна казаць пра цэлую сістэму разумовага выхавання. Можна казаць пра новы падыход да асветніцтва бацькоў, якое робіць бацькоў надзейнымі саюзнікамі, партнёрамі школы ў працы з вучнямі.
Сярод шматлікай педагагічнай спадчыны Сухамлінскага асобнае месца займае яго “Хрэстаматыя па этыцы”. Ён працаваў над яе стварэннем практычна ўсё свядомае жыццё. Закончанага выгляду хрэстаматыя не мае. У мемарыяльным педагагічным музеі В.Сухамлінскага наведвальнікам прапануюць пяць тамоў. У тамах маюцца паўторы. Гэтыя тамы змяшчаюць больш за дзвесце старонак, на якіх змешчаны расповяды, выпадкі, легенды, прыпавесці, эпізоды з жыцця. І кожная старонка нясе ў сабе этычную, маральнасную задачу, развязак якой амаль ніколі не ляжыць на паверхні. Усяго ж такіх старонак у Сухамлінскага больш за тысячу, чытачам вядомыя пакуль каля сотні, яны надрукаваныя ў беларускіх, украінскіх, расійскіх дзіцячых газетах, часопісах, кніжках для дзяцей. [Частку апавяданняў і казак В.Сухамлінскага пераклаў на беларускую мову Васіль Вітка, яны змешчаны ў кнізе “Блакітныя жураўлі” – М.Б.]
Мяне, настаўніка мовы і літаратуры, у тых старонках спачатку зацікавіў матэрыял для развіцця маўлення. Ёмістыя маленькія тэксты, гучаць паўтары-дзве хвіліны. Я магу напрыканцы ўрока расказаць вучням з заданнем: раскажаш дома маме, тату, дзядулю, бабулі, цётцы, дзядзьку, суседу; а потым раскажаш мне, што яны сказалі наконт таго ці іншага выпадку. Я праз Сухамлінскага звязваў дзяцей з бацькамі, з дарослымі, я пасылаў іх да мудрасці дарослых. І дзеці прыносілі мне тое, што пачулі ў сваёй сям’і.
Аднойчы мяне папракнулі: маўляў, дзеці бяруць напракат бацькоўскія думкі і выдаюць за свае. Але ж гэта лепш, чым калі б яны бралі напракат брудныя словы. Ёсць жа такія сем’і, дзе зусім няма духоўнага яднання. Не таму, што кепскія бацькі, а таму, што бацькі так выхаваныя, яны не ўсвядомілі сваёй місіі; яны добрыя, сумленныя, але духоўна не багатыя і не лічаць свае духоўныя кантакты з дзецьмі істотнымі.
І мы тут можам гэта крыху паправіць. Праз сістэму настаўніцкіх семінараў, праз сістэму асветніцтва бацькоў мы перадаем гэтыя старонкі бацькам ці дзецям для завязвання размовы. Дарэчы, размовы атрымліваюцца вельмі і вельмі цікавымі.
І дзеці тут болей размаўляюць сваімі словамі (не тое, што прачытаў і пераказаў), і тут не будзе ніякага спісвання ці падглядвання. А паколькі гэта літаратура, то і адназначнага чагосьці быць не можа; у літаратуры ўсё залежыць ад таго, як я да гэтага стаўлюся. Скажам, сцэна дуэлі Анегіна з Ленскім у аднаго выклікае глыбокі роздум аб сэнсе жыцця, яго гэта хвалюе, другога гэта ніяк не зачэпіць, а трэці кіне рэпліку: падумаеш, адзін раз не патанцавала з ім – і з-за гэтага страляцца.
За некалькі год напрацаваныя некаторыя правілы падачы такіх старонак. Напрыклад, загалоўкі мы дзецям не паведамляем, таму што загалоўкі часта апераджаюць ідэю. З’яўляецца дадатковае заданне: дзеці самі прыдумваюць загалоўкі, калі-нікалі ўгадваючы аўтарскія.
Я не хацеў бы, каб вы падумалі, быццам такія ўрокі (яны атрымалі назву: сямейныя ўрокі) можна выкарыстоўваць толькі на ўроках літаратуры. Гэта можа рабіць кожны настаўнік, кожны класны кіраўнік.
Вось, да прыкладу, змест адной старонкі.
Восем хлопчыкаў, выхавальнікаў школы-інтэрната толькі што атрымалі новую форму і пайшлі пагуляць. Адзенне і фуражкі ўва ўсіх аднолькавыя, нават пазнакі не паспелі нашыць, і памеры аднолькавыя. Вышлі на бераг Дняпра, склалі фуражкі на беразе і вырашылі пабегаць. А адзін з іх, Віця, сеў чытаць кнігу. Наляцеў віхор, завярцеў, закруціў, раскідаў фуражкі, а адну падхапіў і занёс у Днепр, яна паплыла па цячэнні. Усё гэта адбылося на вачах дзяцей і ўсе сямёра кінуліся па фуражкі, разумеючы, што адной фуражкі камусьці не хопіць. Дабеглі, пахапалі, напялілі, глядзяць: Віця сядзіць і чытае кнігу. Падышлі яны да яго і…
Я прапаную вучням дамаляваць, што адбылося далей. Якія размовы маглі ўзнікнуць, якія падзеі адбыцца. І з такім заданнем адсылаю дадому. І яны прыносяць канцоўкі гісторыі. У тых канцоўках праяўляецца бачанне чалавека. Гэта дае настаўніку магчымасць разглядзець узровень маральнаснага ўспрыняцця вучня.
… Дзеці падышлі да Віці і спыталі: “А ты чаму не пабег за шапкай?” Віця сказаў: “Я ўсё адно вас не перагнаў бы.”
… Хлопцы спыталі: “А дзе твая шапка?” – “Там, дзе ўсе,” – сказаў Віця. “Ну, ідзі вазьмі,” – засмяяліся яны.
… падышлі да Віці і адзін сказаў: “Чытака які!” І павярнуліся сыйсці…
… і сказалі: “Ты, Віця, не перажывай. Мы скажам выхавацельніцы, як было, каб табе не папала.”
Бацька аднаго з пяцікласнікаў, калі сын перадаў яму гэтую гісторыю, сказаў: “Мне здаецца, што апавяданне павінна заканчвацца так: хлопчыкі падышлі да Віці, паглядзелі на яго і кожны адчуў, што ў яго на галаве Віціна фуражка.”
Я бясконца ўдзячны гэтаму мудраму бацьку, аб чым і сказаў на бацькоўскім сходзе.
Гэтую размову можна перанесці ў іншае рэчышча. Заканчваецца ўрок. Клас ідзе ў сталоўку паснедаць. Прыбеглі: відэльцаў на стале няма. Адзін пабег і ўзяў сабе відэлец. Сабе! Хлеб скончыўся – пайшоў, узяў сабе лустачку. І мы атрымліваем магчымасць дапамагчы дзецям практычна ўсвядоміць: здарылася такое – вазьмі для ўсіх відэльцы, усім прынясі хлеб. Умей бачыць людзей вакол сябе!
Маленькая старонка паварочваецца да дзяцей практычным бокам. “Этыка – гэта практычная педагогіка,” – любіў паўтараць В.Сухамлінскі. А мы нярэдка разумеем этыку як свайго роду маралізатарства, чытанне натацый.
У Сухамлінскага гэтая гісторыя мае такую канцоўку: “… Падышлі хлопчыкі да Віці і ўбачылі, што ён сядзіць і ўсміхаецца, захоплены чытаннем. Дзеці моўчкі спыніліся каля яго і ўсім стала сорамна. І тое добра.”
Я не магу сказаць, для якога ўзросту прыгодная тая ці іншая старонка. Іх можна выкарыстоўваць у розных класах. Некаторыя з іх я расказваў і абмяркоўваў у лячэбна-працоўным прафілакторыі для алкаголікаў. Застаўся запіс аднаго такога дзіўнага абмеркавання. Калі-нікалі на семінарах я пракручваю яго, не кажучы, дзе запісана, а потым раскрываю сакрэт. Бо там мы чуем разважлівыя галасы. Гэтыя людзі – нашы людзі. Цяпер яны, магчыма, ізгоі, але ж яны вернуцца да нас. Дык вось, можна ў іх абуджаць чалавечае і такім спосабам.
А вось яшчэ старонка.
Мама пасылае сваіх сямігадовых блізняткаў Алега і Рамана наведаць дзядулю ў суседняй вёсцы. Дзеці абрадаваліся. У дзядулі заўсёды шмат цікавага, смачныя яблыкі, мёд. Панеслі яны дзядулю кашулю, адмыслова вышытую мамай. Дзядуля іх ветліва сустрэў, пусціў у сад, ядуць – не наядуцца, на кожнай яблыні яблыкі ўсё смачнейшыя. Потым пачаставаў мёдам. З’елі адну-другую лыжачку, больш не хочуць. “А вось гэты слоік мёду занясіце маме,” – сказаў дзед. Пайшлі дзеці дадому. Па дарозе захацелася мёду. Спыніліся, з’елі трошкі і пайшлі далей. Потым яшчэ некалькі разоў спыняліся. Здаецца, і патрошку елі, а мёду засталося на донцы. Яшчэ раз спыніліся – і той даелі. Прышлі дадому, селі на ганку і плачуць. Выйшла маці, пытаецца: “Чаму вы плачаце, дзеці?” Яны распавялі, як усё было. Маці засмяялася. “Чаму вы радуецеся, мама?” – спыталі дзеці…
І тут спыняюся, вучні павінны прыдумаць адказ маці. Вось што ў іх атрымалася:
… “Я смяюся таму, што вы такія брудныя, у мёдзе вымазаныя,” – сказала мама.
… “Я радуюся таму, што мёд з’елі вы, а не хто іншы,” – адказала мама.
… “Я рада, што вы ў мяне такія сумленныя, прызналіся,” – сказала мама.
… “Для мяне галоўнае, каб вы былі сытыя, а мёд у нас дома ёсць,” – сказала мама.
Адна дзяўчынка нават пракаментавала: “Мама не магла сказаць інакш, таму што ўсе мамы нічога для сваіх дзяцей не шкадуюць, усё ім аддаюць.”
Тады я вырашыў пажартаваць. “Выбачайце, дзеці, я памыліўся. У апавяданні ўсё не так. Не дзеці хадзілі да дзядулі, а маці пайшла да свайго бацькі. Там яна яблыкаў і мёду наелася і ён даў ёй слоік мёду, каб яна прынесла ўнукам. А па дарозе яна захацела мёду, адкрыла слоік…” І тут пачаўся такі рогат! Крычаць: “Не можа такога быць! Не бывае так!” – “Як жа, – кажу, – не бывае? Яны маглі, а яна не?..” І вось вам завязка сур’ёзнай размовы.
Былі ўсё ж і адказы, блізкія да аўтарскага: “Я радуюся таму, што вы плачаце,” – адказала маці.
Наступная старонка паднімае іншыя праблемы, якія ў малодшых класах не развяжаш: праблему старшынства, праблему кіраўніцтва. Не сакрэт, што ёсць людзі, якія разважаюць так: калі начальнік, дык лайдак. Падобныя меркаванні можна пачуць і ад падлеткаў, і ад старшакласнікаў. Дык вось, старонка на гэтую тэму.
Гэта было ў змрочныя дні фашысцкай акупацыі. Фашысты спалілі вёску Іванаўку, забілі ні ў чым не павінных жыхароў – жанчын, старых, дзецей. Забілі за тое, што яны спачувалі партызанам. Цудам уратаваліся двое хлопчыкаў, два Іваны. Былі яны вельмі падобнымі адзін да аднаго, толькі вочы ў аднаго былі сінімі, а ў другога – чорнымі. Селі хлопчыкі ля папялішчаў і заплакалі. Потым вырашылі: трэба прабівацца праз лінію фронту, да сваіх. Будзем разам з імі ваяваць супраць фашыстаў. Адпомсцім. А да лініі фронту 200 кіламетраў.Сталі думаць хлопчыкі: хто з іх будзе старшым у гэтым паходзе? Без старшага ж нельга. Ваня з чорнымі вачыма сказаў: “Я буду старшым”. Ваня з сінімі вачыма падумаў і сказаў: “Добра, я буду малодшым”.
Яны йшлі і шлі, не баючыся ні спякоты, ні холаду. Іх ногі былі параненыя да крыві, пачырванелыя вочы балелі ад холаду, але хлопчыкі стойка пераносілі ўсе цяжкасці і нягоды. На кожным кроку іх магла напаткаць смерць, але яны пагарджалі смерцю. Яны сталі мужнымі і адважнымі. Ваня старшы стаў мужным і адважным таму, што адчуваў: я адказваю за жыццё Вані малодшага. А Ваня малодшы стаў мужным і адважным таму, што ведаў: за мяне адказвае Ваня старшы…
Чалавек становіцца непераможным, калі адчувае, што ён адказвае за чыёсьці жыццё. Чалавек становіцца таксама непераможным, калі адчувае, што нехта адказвае за яго жыццё. Не бойцеся станавіцца старшым. І не апасайцеся быць малодшым. Галоўнае, каб вы былі чалавекам.
Гэтая старонка дае магчымасць для сур’ёзнай размовы аб тым, што такое дарослы чалавек. Дарослы чалавек – гэта той, хто ўмее за штосьці ці за кагосьці адказваць: за сябе, за справу, за іншых людзей. Гэта чалавек з пэўнай мерай адказнасці. Дастаеўскі неяк сказаў пра аднаго з сваіх герояў: “Такія людзі асуджаны на вечнае непаўналецце”. І ў наш час бывае так, што чалавек жыццё пражыў, да старасці дажыўся, а дарослым не стаў.
Наступная старонка дапамагае ў даволі далікатнай справе. Не кожны настаўнік валодае пэўнай доляй мужнасці і рашучасці, каб з гэтай тэмай ісці на размову да бацькоў. Вось зараз скончыў школу мой клас. З 36 выпускнікоў 12 без бацькі. Кожная трэцяя сям’я распадаецца. І праблема нарастае. Ці можа школа тут нешта паправіць? Пакінем гэтае пытанне збоку. Але ці можа школа прайсці міма? Ці можа яна не рэагаваць на гэта? Думаю, што не, не можа. Трэба даць магчымасць бацькам, мацяркам найперш, усвядоміць сваё становішча, каб у панцыры гора, асабістай няўдачы, у шкарлупіне гэтакай недаступнасці чалавек не забыў пра тых, хто жыве побач. Каб гэтае гора рыкашэтам не стукнула дзіця, не абяздоліла яго, выклікаўшы натуральную ланцуговую рэакцыю.
Наступная старонка дапамагае нам, настаўнікам, стварыць пэўны маральнасны, эмацыйны накал размовы на гэтую тэму.
Каця з мамай жывуць удвох. Каціна мама вечна ў клопатах – то бялізну памыць, то абед згатаваць раніцай, каб на працу паспець… Рэдка ўсміхаецца мама. Баіцца распытваць Каця, што ў мамы на душы, хаця часта бачыла яе сумнай.
Аднойчы ў выходны дзень выдалася вольная часіна, і мама сказала: “Кацюня, давай пойдзем у поле”. “А хіба і сёння на працу?” – здзівілася Каця. “Не… проста пойдзем… адпачываць”. Каця не паверыла сваім вушам: няўжо яны пойдуць у поле проста так, адпачываць. Дзяўчынка нібыта на крылах ляцела. Яна рвала палявыя кветкі і давала маме, а тая сплятала вянок. Пачуўшы спеў жаваронка, спыніліся і доўга слухалі песні шэранькай птушкі. На вузкай сцяжынцы каля пшанічнага поля Каця з мамай селі. Перад імі расцілаўся шырокі стэп. Мама ціха запела: “Ой, у полі вітер віе, а жыто половіе, а козак дывчыну та вірненько любіць, а сказаць не посміе…”
Каця слухала песню, стаіўшы дыханне. Калі мама змоўкла і, паглядзеўшы на Кацю, усміхнулася, дзяўчынка сказала: “Мама, я не ведала, што ты так спяваеш… Якая ж ты прыгожая, мама!” І заплакала. “Чаго ж ты плачаш, донька?” – “Бо я не берагла цябе… Як жа я цяпер буду цябе берагчы…”
Вось сцэнка, выхапленая з жыцця. Мы такіх сцэнак маглі бачыць нямала, бачылі, але не заўважалі. А ён, чалавек з нейкім асаблівым псіхічным складам, не прайшоў міма, падняў і прынёс нам: глядзіце, вось дастаткова было мацеры паказаць адну грань сваёй духоўнасці, свайго даравання, як у дзіцяці ўзнікла натуральнае жаданне берагчы маці, дапамагаць ёй.
Кожная маці хоча, каб дзеці яе і паважалі, і любілі, і бераглі, – без гэтага, мабыць, не бывае бацькоў, не бывае сям’і. А за што ўвогуле берагчы, за што любіць, калі прыгажосць мамінай душы схаваная ад дзіцяці?
Гэтая старонка заўсёды мае працяг, бо яна выклікае ў бацькоў жаданне падзяліцца сваім роздумам, жаданне расказаць пра дзіця тое, чаго не ведае настаўнік. Іншымі словамі, старонкі В.Сухамлінскага дапамагаюць пранікненню школы, настаўніка ў сям’ю, у тую ячэйку грамадства, якая для старонняга вока закрыта наглуха. Чужая сям’я – пацёмкі! Часцей мы заўважаем непаладкі ў сям’і, калі скрываць іх ужо немагчыма. Тады і пачынаем неяк уздзейнічаць. А гэтыя старонкі дапамагаюць заўважыць такое раней і прыняць некаторыя прафілактычныя меры.
Старонкі В.Сухамлінскага дапамагаюць знаходзіць развязкі задач, якія не ляжаць на паверхні. Яны сутыкаюць розныя меркаванні, здараецца так, што людзі разыходзяцца набударажаныя, не знайшоўшы агульнапрыймальнага погляду. Вось адна з такіх старонак.
Пачынаецца будаўніцтва дома. Рабочыя выкапалі траншэю для падмурка, катлаван для кацельнай. У самым цэнтры будучага дома расло дрэва. Вішня ў квецені. Усе разумелі, што вішня дажывае апошнія дні, ужо пачынаюць узводзіць сцены, дрэва трэба ссекчы, але ні ў кога не паднімаецца рука на тое. Нехта сказаў: “Няхай сячэ Федзька.” Федзька быў змрочным, маўклівым, бессардэчным чалавекам. Два гады таму ён кінуў жонку з трыма дзецьмі і ні разу не праведаў іх. Федзька пачуў сваё імя і спытаў у прараба: “А колькі заплоцяць?”
Калі Федзька ссякаў вішню, усе сышлі з будаўнічай пляцоўкі. У кожнага знайшлася справа недзе ў іншым месцы. Пасля гэтага ўсе пазбягалі сустрэч і размоваў з Федзькам. “Ды што ж гэта такое? – не мог ён даразумецца. – Усё адно нехта павінен быў ссекчы дрэва.” Усе разумелі, што гэта сапраўды так, але ўсе пагарджалі Федзькам.
Сваім вучням я прапаную даць ацэнку таму, што адбылося, доказную, абгрунтаваную ацэнку дзеянням будаўнікоў. Няхай кожны з вас зараз уявіць сябе на месцы маіх шасцікласнікаў і паспрабуе выказацца.
– Толькі падлец можа падняць руку на прыгажосць. Гэта бачна з таго, што ён пакінуў жонку з трыма дзецьмі.
– Вось такая ацэнка. А вось другая, калі ласка.
– Ужо само стаўленне іншых людзей да яго паказвае, чаму ён стаў такім, чаму ён змог пакінуць сям’ю. Даручэнне ссекчы вішню – лагічны працяг такога стаўлення.
– Людзі, якія даручылі Федзьку ссекчы вішню, вырашылі зрабіць непрыемнае чужымі рукамі. Знайшлі, так бы мовіць, казла адпушчэння. Гэта ж можна было і жараб’ёўкай вырашыць.
(У зале смех.)
– А я лічу, што будаўнікі дзейнічалі правільна. Яны зладзілі Федзьку своеасаблівы іспыт: ці засталося ў яго душы штосьці чалавечае? І калі б ён адмовіўся, яго, магчыма, крыху запаважалі. Але ён не адмовіўся…
– Ясна. Але ўявім на хвілінку: а раптам ён гэта з выклікам сказаў “колькі заплоціце?” Траяк дадзіце – дрэва ссяку, сотню дадзіце – чалавека заб’ю.
– А я хачу сказаць, што ўсяму жывому ўласціва клапаціцца пра сваіх дзяцей. І калі чалавек ў папярэднім жыцці адмовіўся ад дзяцей, то гэтым ён ніяк не можа выклікаць павагі да сябе.
– Вось яшчэ адно бачанне. І скончым на гэтым.
Калі мы праводзім падобныя абмеркаванні з дзецьмі і калі я чую, што Федзька – падлец, Федзька дрэнны і да т.п., я патлумачваю дзецям выраз “грукаць у адчыненыя дзверы”. Гэта ж ужо вядома. Кароткі тэкст дае ўяўленне пра Федзьку: змрочны, маўклівы, бессардэчны, пакінуў сям’ю, дзяцей – ён і так кепскі, ды вось яшчэ грошы ўзяў… Трэба падумаць, чаму гэта адбылося.
Натуральна ж, у шостым класе такую асацыяцыю не выклікаць. А вось дзесяцікласнікі, якія чытаюць тое, чаго мы не заўсёды ведаем, аднойчы выклікалі ў мяне асацыяцыю з мапасанаўскай Пышкай [варта знайсці ў інтэрнэце і перачытаць гэтую навэлу – М.Б]. Гэта дало мне магчымасць паставіць пытанне: пра каго расповяд – пра Федзьку ці не пра Федзьку, пра дрэва, пра людзей? Пра што? На чым варта засяродзіцца? Няўжо трэба сабраць прафсаюзны сход, каб вырашыць, каму секчы дрэва? Ці жараб’ёўку правесці па такому далікатнаму выпадку? А сітуацыя далікатная – не вельмі часта даводзіцца секчы дрэва ў горадзе. Але тут вытворчая неабходнасць. Хто гэта павінен зрабіць? Ну так, даручылі Федзьку. А што, гэтае даручэнне спрыяе таму, каб ён стаў лепшым? Калі яго “штурхнулі” на гэта, як сказалі мне ў той установе, пра якую я тут упамінаў, тады чаму ад яго ўсе адвярнуліся? Ці такі ён прапашчы? “Ён не мог даразумецца…” Гэта не тое, што не разумеў, гэта глыбей. Ту і адценне абурэння і раздражненне: усё адно камусьці трэба было секчы дрэва! Усе разумелі, што гэта сапраўды так, але ўсё адно ўсе пагарджалі Федзькам. А магчыма, мы павінны пагаджаць тымі, хто “штурхнулі”, а потым адвярнуліся? Як сказалі мне ў лячэбным прафілакторыі, захацелі застацца “чысценькімі”.
Як бачыце, тут адназначнага адказу няма. Гэтая старонка можа абмяркоўвацца і ў вытворчым калектыве, і ў сям’і, і на ўроку. Я бачу ў гэтай старонцы цэлы ўрок, урок-дыспут. Перанясіце яе ў сваю школу – і вы пачуеце, як гавораць, як думаюць, як аргументуюць вашы дзеці. А паколькі кожны будзе выказвацца ад сябе, гэта і стане сродкам самавыражэння, дзеля чаго, як мне здаецца, і задумана такая ўстанова як школа. Калі ён будзе толькі паўтараць тое, што панапісвалі дзядзькі і цёткі ў вучэбных дапаможніках, асобай не вырасце. А потым, даючы ацэнку каму-небудзь, чалавек вольна ці нявольна прымервае яе да сябе: а як зрабіў бы я? І ён адстойвае сваю ацэнку, вусна ці пісьмова, і гэта служыць нейкім маральнасным абавязкам, які агучаны перад класам, перад настаўнікам, што нашмат больш каштоўна, чым той жа абавязак, выказаны іншым спосабам.
А вось наступная старонка.
Два браты захацелі яблыкаў з чужога сада. Забраліся ў сад, залезлі на самы верх яблыні, ядуць – і так гэтыя яблыкі здаюцца ім смачнымі, што аж зажмурыліся ад задавальнення. І не заўважылі, як пад яблыняй апынуўся гаспадар. Убачыў дзяцей і кажа: “Чаго ж вы забраліся наверх? Там галінкі тонкія, крохкія – яшчэ сарвецеся, пакалечыцеся. Спускайцеся ўніз, рвіце і ешце ў задавальненне.” Прысаромленыя, прыціхлыя хлопчыкі злезлі з дрэва і сарвалі па яблыку з ніжняй галінкі. Але яны падаліся ім настолькі кіслымі, што аж зажмурыліся ад аскоміны.
Аповяд называецца “Чаму яблыкі сталі кіслымі?” Дзяўчынка піша: “Спачатку дзеці елі яблыкі, якія бліжэй да сонца. Яны паспелі хутчэй, таму і былі салодкімі. А яблыкі знізу, закрытыя лісцем, яшчэ не даспелі, таму былі кіслымі.” З пункту погляду батанікі дзіця адказала на “выдатна”, а з пункту погляду маралі – на нуль. Ніякага маральнаснага бачання, почуту. Не пачула слоў “прысаромленыя, прыціхлыя”, не падумала, што гаспадар мог неяк інакш зрэагаваць. Ужо зразумела: з дзіцём не ўсё ў парадку, дзіця хворае – трэба занатаваць. А хворых не караюць, хворых лечаць.
Іншая старонка – і тое ж дзіця выдае аналагічны вынік. Вось гэтая старонка.
Дзеці ўзялі шэфства над бабуляй. Бабуля старэнькая, у яе ўжо й зубоў няма. Вады ёй прынясуць, падлогу памыюць, травы нарвуць для казы… А тут у школьным садзе паспелі арэхі – вялікія грэцкія арэхі, але цвёрдыя, як камень. Нехта нават прапанаваў, што імі можна з рагаткі страляць. А другі кажа: “Давайце бабулі занясем.” Нарвалі цэлае вядзерца, занеслі бабулі, высыпалі на стол: ешце, бабуля. А самі пабеглі. За вокнамі чуюцца дзіцячыя галасы. А бабуля сядзіць за сталом, перабірае арэхі, яны грукацяць як каменьчыкі, а па шчаках старой жанчыны цякуць слёзы.
Тая самя дзяўчынка піша: “Бабуля плакала ад радасці, што яе цімураўцы не забылі, што прынеслі ёй такі падарунак.” І такое меркаванне было не адзіным у маім класе. І не толькі ў маім, інфармацыя сцякаецца да нас з розных месцаў. Думаю: як звярнуць іх увагу? На другі дзень прынёс арэх, раскалоў яго папалам. “Зараз пачнем абмяркоўваць выпадак з бабуляй, – кажу, – але спачатку хачу, каб вы гэты арэх з’елі. Хто хоча?” Жаданец, натуральна, знаходзіцца. “Вось табе ядро арэха. Але! – ты будзеш яго есці, як бабуля. Зубоў у цябе няма, таму расціскай арэх паміж языком і нёбам. А пакуль ты будзеш яго языком штурхаць і крышыць, я пайду ў кабінет хіміі і вазьму прабірку.” – “Навошта?” – “Каб збіраць тваю кровушку”. Прыціх клас.
А ў нашай школе тады працаваў бухгалтар Фёдар Кузьміч. Дзеці яго штодня бачылі, ён заходзіў харчавацца ў школьную сталоўку. Інвалід, на мыліцах, чалавек грузны, перасоўваўся з цяжкасцю. Была зіма, галалёд. “Ведаеце, – кажу, – што я ўчора бачыў? Ідзе Фёдар Кузьміч на працу. Ад машыны, на якой яго падвезлі, да дзвярэй бухгалтэрыі недалёка, але йсці яму цяжка. Слізка – не дай бог, мыліцы раз’едуцца на лёдзе. Ідзе група хлопцаў, маладых, здаровых, убачылі яго, спыніліся і кажуць: “Фёдар Кузьміч! Вам так цяжка йсці. Давайце мы вам дапаможам – возьмем вашы мыліцы і панясем наперад.”
Паверце, сябры, у класе смеха не было. Так сур’ёзна стала. Яны зразумелі, што гэта не проста глупства, гэта дзікасць, варварства. Гэта дало мне магчымасць перакінуць мосцік да арэхаў. “Вы зразумелі пачварнасць прапановы такой дапамогі: узяць мыліцы ў чалавека, які без мыліцаў не можа перасоўвацца. А як жа тут: падарылі арэхі, а есці іх няма чым?”
Гэтую гісторыю сам Васіль Аляксандравіч распавядаў школьнікам. “Вось гляджу я на дзяцей, – успамінаў ён, – і бачу ў вачах некаторых боль, спагаду, непаразуменне, трывогу, перажыванне: як жа бяззубая бабуля будзе есці гэты падарунак. А ў іншых вачах бачу агеньчыкі зларадства.” Маленькія паскуднікі, хутчэй, самі яшчэ не ўсвядомілі, што яны паскуднікі. Вось калі б ім неяк змадэляваць сітуацыю, паказаць перспектыву такой падзеі, магчыма, яны і не прышлі б да такой дзікай думкі.
Гэтыя дзве старонкі дапамагаюць вызначыць узровень маральнаснай, эмацыянальнай разбуджанасці чалавека. І даюць магчымасць займацца тым, што ў вуснах некаторых гучыць так: асардэчванне розуму. Мы называем нашы ўрокі ўрокамі эмацыянальнага абуджэння і сацыяльнага памкнення. Гэтыя старонкі прымушаюць людзей хвалявацца, шукаць адказы і выклікаюць памкненні стаць лепшымі, разумнейшымі, дабрэйшымі, чысцейшымі.
Вось яшчэ старонка, прыгодная для любога ўзросту.
Вечарэла. Па дарозе йшлі двое – бацька і сямігадовы сын. На дарозе ляжаў камень. Бацька не заўважыў каменя, спатыкнуўся, выцяў нагу. Крэкчучы ад болю, ён абышоў камень, узяў хлопчыка за руку і пайшоў далей. На другі дзень бацька з сынам ішлі назад. Бацька забыў пра камень, зноў не заўважыў яго, спатыкнуўся, параніў нагу. Праз колькі дзён бацька з сынам зноў ішлі той жа дарогай. Бацька сказаў сыну: “Глядзі ўважліва, сынок. Недзе тут камень. Трэба абыйсці яго.” Вось і тое месца, дзе бацька двойчы спатыкнуўся. Бацька і сын запаволілі крок, прыглядваючыся, але каменя не было. На ўзбочыне сядзеў сівы дзед. “Дзядуля, – спытаў хлопчык, – вы не бачылі тут каменя?” – “Бачыў. Я адкінуў яго з дарогі.” – “Вы таксама спатыкнуліся і выцялі нагу?” – “Не, я не спатыкнуўся.” – “Чаму ж вы адкінулі камень?” – “Таму, што я чалавек.” Хлопчык спыніўся ў роздуме. “Тата, – спытаў ён, – а хіба вы не чалавек?”
Адна дзяўчынка напісала так: “Мабыць, бацька разважаў так: не я той камень паклаў, не мне яго і прыбіраць.” Дзяўчо-шасцікласніца разгледзела пазіцыю абывацеля і ёй гэтая пазіцыя не спадабалася. Задача настаўніка, задача школы цяпер – гэтае памкненне замацаваць, падсілкаваць яго ідэйна, эмацыянальна з тым, каб дзяўчынка пайшла далей у сваім маральнасным развіцці. Іншыя дзеці ў сваіх працах успаміналі, што былі некалі на прагулцы, зачапіліся за нейкі дрот і тата, хаця было ўжо цёмна, не проста адкінуў дрот убок, а занёс яго туды, дзе людзі не ходзяць. “Мой тата зрабіў правільна, бо думаў не толькі пра сябе.”
Чацвёрты-пяты класы – гэта ўзрост шчырай адкрытасці. Нам, дарослым, трэба толькі падтрымаць у іх гэтыя шчырыя памкненні, якія робяць чалавека натуральным, простым, свабодным. А людзей простых, свабодных, непасрэдных, на жаль, становіцца ўсё меней. Такім людзям цяжэй жыць – яны аголеныя. Але сустрэча з чалавекам непасрэдным, шчырым, суразмова з ім – гэта як бальзам для душы, для сумлення. І калі б не сустрэчы з такімі людзьмі, то, магчыма, і для сябе я не хутка нейкія адкрыцці зрабіў бы.
Я даваў гэтыя старонкі для абмеркавання, бачыў тут нейкія рэзервы развіцця маўлення. Вось лічыце: я расказаў, ён паўтарыў бацьку ці маме, потым бабулі, яшчэ каму. Чатыры разы адзін і той жа тэкст сваімі словамі – ого! Нешта прапусціў, нешта дадаў – развіваецца моўны апарат, цудоўна! Выслухоўвае чатыры меркаванні і нейкае адно выбірае – аналіз. Фарміруе з чатырох меркаванняў сваё – сінтэз. Такім было маё прымітыўнае разважанне.
Неяк прышла да мяне адна мама. Падыходзіць да мяне без усякага прывітання, бярэ мае рукі і дзякуе: “Я вам так удзячна, вы нават не ведаеце, наколькі!” Я грэшным ладам падумаў, што жанчына памылілася адрасам. “На здароўе, – кажу, – але за што? Дый ці ведаеце вы, хто я?” – “А як жа. Гэта ж вы далі Валодзьку казку абмяркоўваць з бацькамі. А ў мяне другая змена, дык ён з бацькам абмяркоўвае. Трэці вечар абмяркоўваюць, трэці вечар спрачаюцца, прыходзяць суседзі, спрачаюцца да хрыпаты, спрачаюцца трэці вечар і трэці вечар, дзякуй вам, не п’юць!”
Яна мяне проста азарыла. Я тады падумаў: вось гэтыя малюсенькія староначкі збіраюць людзей на размовы – гэта цудоўна. Змацоўваецца духоўная еднасць сям’і. Значыць, трэба зрабіць так, каб як мага болей сямей далучыліся да гэтага. І мы пачалі памнажаць даступнымі нам сродкамі і распаўсюджваць гэтыя тэксты і метадычныя рэкамендацыі да іх. А тыя, хто атрымаў іх ад нас, таксама памнажалі і раздавалі, бывала сотнямі, а калі й тысячамі асобнікаў. Усё гэта разыходзіцца па краіне. Далучаем да гэтай працы і школьнікаў. І рассылаем, не чакаючы, пакуль гэта будзе выдавацца цэнтралізавана. [Сёння патрэбы ў такой працы няма; старонкі В.Сухамлінскага лёгка знайсці ў інтэрнэце; а тады, калі дзяржаўныя выдавецтвы амаль усе сродкі трацілі на прапагандысцкую палітычную літаратуру і паперы не хапала нават на мастацкую класіку, “рукапіс” быў адзіным спосабам распаўсюджвання неабходных тэкстаў. – М.Б.]
Гэты этычны бок спадчыны В.Сухамлінскага лёг у падмурак нашых семінараў-практыкумаў. Так нарадзіліся ўрокі дабрыні, урокі сумлення, урокі велікадушнасці, урокі мужнасці, урокі далікатнасці… – я мог бы назваць каля пяцідзесяці найменняў такіх урокаў. Для адных урокаў мы знайшлі тры-чатыры тэксты, для іншых толькі два – і на іх падставе сістэматычна і планамерна рыхтуем такія ўрокі. Можна заказваць нашы семінары, мы прыедзем з памножанымі тэкстамі, раскажам, што і як…
Але час на лекцыю ўжо вычарпаны…
Галасы з залы: Мы хочам яшчэ слухаць. Працягвайце, калі ласка.
Ну что ж, магу. Але зробім перапынак…
Наступная старонка вяртае нас да незагойнай раны – да вайны, да тэмы інтэрнацыянальнага выхавання, тэмы святой і няпростай. Тэму гэтую асабліва цяжка раскрываць на матэрыяле, звязаным з Германіяй. Можна казаць пра венграў, харватаў, чэхаў, палякаў, якія таксама пацярпелі ад фашыстаў і змагаліся побач з нашымі салдатамі ў гады вайны. Але вось немцы, якія ўжо не першы раз прынеслі на нашу зямлю разбурэнні, прыніжэнні, смерць…
Гэтая старонка вяртае нас у той настрой, які дарослыя людзі яшчэ памятаюць. Гэты настрой быў выказаны, напрыклад, такімі словамі: “Да таго часу, пакуль апошняя цагліна не будзе ўкладзена ў разбураныя дамы, ні адзін палонны нашу краіну не пакіне.” А да канца 40-х гадоў усе палонныя немцы вярнуліся на радзіму, акрамя злачынцаў, якіх судзілі асобна.
Мы ведаем пра жыццё Эрнста Тэльмана, пра жыццё Эрыха Хонекера, які ў час будаўніцтва Магніткі ўзначальваў нямецкі інтэрнацыянальны атрад, мы глядзелі фільм “Сямнаццаць імгненняў вясны”, мы ведаем эпізоды, калі падалі бомбы і не ўзрываліся, напоўненыя пяском з тырсой, на якіх няправільнай рускай мовай было напісана “Чым можам, тым дапаможам”, мы ведаем гераічныя старонкі нямецкага супраціву. І мы не адчуваем варожасці, непрымірымасці да нямецкага народа. Як дапамагчы дзецям зразумець, што фашыст – гэта мучыцель, кат, гэта звыродак, а немец – такі ж працаўнік, як і мы, такі ж мысліўца, як і мы, такі ж гуманіст? Вось старонка, якая дапамагае правесці ўрок вельмі высокага эмацыйнага напалу.
Гэта было праз тры гады пасля вайны. Прыехаў да нас стары нямецкі змагар. У гады фашызма ён быў кінуты ў турму. А калі фашыстаў перамаглі, ён стаў кіраваць заводам. І вось ён прыехаў у нашу краіну. Яго добразычліва прымалі на фабрыках і заводах. Потым ён папрасіў пабываць у школе, захацеў сустрэцца з дзецьмі. Мы падрыхтаваліся да сустрэчы: зшыхтаваліся на школьным двары, прынеслі кветкі. Мы ведалі, што прыдзе наш сябар, але ўсім было не па сабе: ён – немец, а немцы прынеслі на нашу зямлю гора, смерць, пакуты. Вось стаіць другакласніца Мая. У яе няма абедзвюх рук. Калі Маі было тры гады, праз наша мястэчка праходзіў фронт. Мама бегла з Маей на руках. Немец кінуў гранату. Маму забіла, а Мае адарвала дзве рукі…
Цяпер Мая стаіць у першым шэрагу…
Калі да нашага шыхту наблізіўся сталы чалавек, усе сталі апладзіраваць. Ён ішоў – сівы, стройны чалавек, глядзеў нам у вочы і ўсміхаўся. Яго ўсмешка здавалася нам сумнай. Каля Маі ён спыніўся. Яна не апладзіравала і, магчыма, гэта кінулася яму ў вочы. Убачыўшы цурбалкі рук, ён схіліў галаву, апусціўся перад дзяўчынкай на калені. Нас было шэсцьсот чалавек, але стала так ціха, што мы чулі гудзенне пчол у кветках вішань. Ён апусціўся на калені, асцярожна ўзяў рукамі адну кульцю яе рукі і пацалаваў. Мы пачулі яго словы: “Даруй, дзяўчыначка… пакалечылі цябе фашысты, не вінаваты нямецкі народ.”
Мая стаяла велічная і гордая.
З таго часу, калі я чую слова РАДЗІМА, я бачу Маю ў тое імгненне.
Думаеце, не будзе такой цішыні ў вашым класе? Будзе. Такая ж напружаная, удумлівая, засяроджаная. Трэба даць нагрузку на мозг, на розум, на сэрца. Праз эмоцыі, праз такія вось узрушэнні дзіцяці лягчэй зразумець усё гэта. Сухамлінскі нам тут вельмі і вельмі дапамагае.
Я распавядаю пра гэта ўжо восьмы год і кожны раз нанова хвалююся, магчыма, таму што бачу вашы твары, заплаканыя, задумлівыя, усхваляваныя. Я праводзіў такі ўрок у сёмым класе і ўзмацніў яго, дазволіўшы сабе, мабыць, недазволенае. Падумаў: трэба, каб яны гэта перажылі. І спытаў: “Скажыце, дзеці, ці ёсць сярод вашых блізкіх страчаныя пад час вайны?” А зараз звяртаюся з гэтым пытаннем да вас. Падніміце рукі і паглядзіце наўкола. Вы тое ж убачыце ў сваім класе у поўнай цішыні. Гэта дасць вам магчымасць сказаць, што тая наша рана незагойная. Шмат хто з маіх вучняў не ведаюць сваіх дзядуляў, а двое не бачылі дзядулю нават на фотаздымку. Якая ж гэта страта для дзіцяці! Адзін з іх, ужо дзевяцікласнікам, падышоў да мяне і сказаў: “А ўсё ж я ўгаварыў бацьку і мы з’ездзілі на магілу дзядулі. Праўда, там іх сотні, але на абеліску ёсць і яго прозвішча.”
[В.Сухамлінскі гэтым расповядам пакінуў яшчэ адну задачу. Словы нямецкага госця ў яго рукапісе пададзены так, што адна літара не вельмі выразна прачытваецца. І застаецца загадка: “не виновен немецкий народ” ці “но виновен немецкий народ”? – М.Б.]
Май 1945-га. Усё гучней і гучней пераможныя раскаты салютаў. Усе разумеюць, што вайна вось-вось закончыцца. Але ўсё часцей дзевяностагадовы паштальён дзед Яўхім прыносіць паведамленні пра гібель блізкага чалавека – бацькі, мужа, брата ці сына. Тыя трохкутнікі былі сіняга колеру. Пра веснікі смерці – сінія канверты – ведалі нават дзеці.
У гэтай сям’і было чацвёра дзяцей. Старшай, Марыі, было дзевяць год, малодшай – тры. Маці пакарміла ў зямлянцы дзяцей і збіралася ісці на працу ў поле. Моўчкі зайшоў дзед Яўхім і працягнуў сіні трохкутнік. Старшая, Маша, падбегла да маці, выхапіла з яе рук канверт і загаласіла, як дарослая: “Мамачка, родненькая! Схавай гэтае пісьмо ў сундук, не чытай яго, не адкрывай яго!..” І ўсе дзеці абступілі маці, сталі торгаць яе за спадніцу, плакаць і прасіць: “Не чытай гэтае пісьмо… пакладзі яго на дно сундука…”
Я да гэтага часу, сябры, не ведаю, што гэта – аповяд ці… Гэта наша крывавае жыццё.
У мяне адзін хлопчык з сёмага класа, апісваючы сваё ўспрыняцце гэтага выпадку, напісаў сачыненне пра паштальёна. Адзінае такое бачанне на паўтары сотні дзяцей. Ён пісаў аб тым, як цяжка было старому паштальёну разносіць такія паведамленні. Як чакалі яго людзі і як баяліся. І ён, паштальён, гэта ведаў. Якім лёгкім крокам падыходзіў ён да той хаты ці той зямлянкі, куды нёс ліст іншага колеру. Хлопчык піша, што будзь яму гадоў на сорак менш, ён сам, хутчэй, пайшоў бы ваяваць. А зараз, магчыма, сярод сініх трохкутнікаў ён знойдзе паведамленне і пра свайго сына ці ўнука. Я не хачу сказаць, – піша хлопчык, – што паштальён ствараў подзвіг. Ён выконваў звычайную працу, якую нехта павінен рабіць. І, магчыма, сваім маўчаннем ён дапамагаў перажываць гора людзям. Мне здаецца, – піша далей хлопчык, – што дзеці ў той час станавіліся дарослымі раней, чым мы.
Гэта падказаў яму Сухамлінскі.
Усе яго старонкі даюць багатае на эмоцыі сілкаванне розуму, свядомасці школьніка. І выкарыстаныя ў комплексе (я хачу гэта асобна падкрэсліць: выкарыстаныя ў комплексе) даюць цудоўны матэрыял для размоваў у сям’і, размоваў, ад якіх выйграюць усе, калі школа і сям’я працуюць у адным кірунку.
Вядома, што дырэктар Сухамлінскі наведваў цэлыя сістэмы ўрокаў сваіх настаўнікаў, да чатырохсот за год. І ў гутарках з настаўнікамі нярэдка прапаноўваў: “Прыходзьце да мяне на ўрок. Я пакажу, як гэта робіцца.” Адна настаўніца нават крыўдзілася: “Васіль Аляксандравіч! Год заканчваецца, а вы ў мяне ні разу не былі на ўроку. Што, хіба ў мяне няма чаго глядзець?” А я ведаю школы, дзе настаўнікі радуюцца, калі да іх на ўрокі ніхто не ходзіць. Гэта непрафесійная радасць. Гэта той ціхі жах, які не дае настаўніку расці прафесійна. І ў многіх школах наведаць урок дырэктара цяжэй, чым выйграць у латарэі.
Дырэктар Сухамлінскі даў нам сумленнейшы прыклад прафесійнага падыходу да кіраўніцтва школай. Ён пакінуў сабе тыднёвую нагрузку ў чатыры гадзіны і клапаціўся галоўным чынам пра зацікаўленасць настаўніка (у тым ліку і матэрыяльную). Калі ў яго пыталіся: “Пра што вы думаеце, калі ідзеце да кагосьці на ўрок?”, ён адказваў: “Я думаю аб тым, каб гэтаму настаўніку і заўтра спакойна працавалася.” Ён ніколі не прыходзіў на ўрок так: адкрыў дзверы і моўчкі сеў. Ён заўсёды папярэджваў, запытваў, якая тэма вывучаецца, колькі ўрокаў на яе адводзіцца. І наведваў усе ўрокі па тэме. “Прыметы падзельнасці” у настаўніка матэматыкі – тры ўрокі, і ён наведвае ўсе тры ўрокі. “Леў Талстой” у настаўніка літаратуры – 24 урокі, і ён прыходзіць на 24 урокі. І толькі па іх заканчэнні з’яўляюцца заўвагі, абагульненні, высновы, прапановы, парады. Калі чытаеш тыя дакументы, здзіўляешся яго прафесійнай учэпістасці, ужо там бачны зародкі яго будучых кніг, артыкулаў.
Ён быў чалавекам незвычайнай эрудыцыі і незвычайнай сціпласці. Ніколі нікому не навязваў сваіх меркаванняў, не ціснуў сваім аўтарытэтам. У ўкраінскай мове ёсць слова, якім яго характарызавалі літаральна ўсе – і тыя, хто яго славяць, хто яму пакланяецца, і тыя, хто, мякка кажучы, стрыманы. Гэтае слова, мабыць, вельмі дакладна вызначае яго як асобу: лагідны [у беларускай мове: лагодны – М.Б.]. У рускай мове дакладнай замены гэтаму слову няма. Некаторыя маглі здалёк успрымаць яго як добранькага. Нічога падобнага. Гэта быў чалавек, які добра ведаў сваю справу, быў патрабавальным і вельмі працаздольным, быў дырэктарам, ад увагі якога нішто не магло схавацца.
Дык вось старонка настаўніцкага быту.
Завуч, вяртаючы настаўніцы прагледжаныя сшыткі, сказаў: “Паглядзеў я працы вашых навучэнцаў. Нейкія яны ў вас някемлівыя, інертныя, нічым не цікавяцца…” А настаўніцы падалося, што стала нечым дыхаць. Яна адышла да акна і па яе шчаках пакаціліся слёзы. А на школьным двары бегалі дзеці. Двое з яе класа, тыя, якіх лічаць вечнымі парушальнікамі, убачылі яе і сталі паказваць пальцамі. Яна адышла за штору.
Празвінеў званок і яна пайшла ў клас. Падышла да дзвярэй, спынілася, уздыхнула, прымусіла сябе ўсміхнуцца і з гэтай усмешкай зайшла ў клас. У класе была цішыня. Гэтая цішыня падалася ёй нейкай насцярожанай.
“Сёння, дзеці, мы будзем развязваць задачы каля дошкі,” – сказала яна. “Ай, Марыя Пятроўна, так хочацца развязваць самім. Дайце нам задачы для самастойнага развязвання,” – пракрычалі “матэматыкі”, якія паказвалі на яе пальцам з двара. І тут клас загаманіў: “Дайце! Дайце нам задачы… Самі хочам развязваць.” Здзіўленая Марыя Пятроўна не паспявала перадаваць дзецям раздатачны матэрыял. У класе запанавала працоўная цішыня. На душы настаўніцы стала лёгка-лёгка.
Расказваючы гэтую старонку перад дырэктарамі, завучамі, я кажу: “Дырэктар і завуч – гэта не спецыяльнасць, а пасада. Сёння вы дырэктар, а заўтра можаце стаць зноў настаўнікам. Не забывайце сябе ў тым стане. Думайце пра тое, што робіцца ў душы настаўніка.” Тут жа ланцуговая рэакцыя. Калі настаўнік бачыць, што дырэктар абярэжліва ставіцца да яго, ён становіцца больш уважлівым да сваіх вучняў. Дзеці ж таксама з розным настроем у школу прыходзяць. І калі настаўнік не бачыць, што дзіця сядіць задумлівае, з пасінелымі вачыма, калі настаўнік глядзіць на вучня толькі як на змесціва інфармацыі, то, натуральна, ніякага кантакта з маленькім чалавекам яму ўсталяваць не ўдасца.
Трэба паважаць дзіцячае няведанне, – вучыў Януш Корчак.
У Сухамлінскага калі-нікалі пыталіся: “Ці праўда, што ў вашай школе не ставяць вучням “двоек”?” – “Справа не ў тым, каб ставіць ці не ставіць “двойкі”, – адказваў ён. – Галоўнае, не лавіць вучня на няведанні. Калі я, настаўнік, ведаю, што ён сёння не падрыхтаваўся да ўрока, і ўсё ж спытаю яго, то гэта прывядзе да канфлікта…”
Апошні раз я пісаў пра такі падыход Сухамлінскага да навучальнага працэса ў газеце “Пионерская правда”. Артыкул называўся “Честное слово, учил!” Я хацеў бы, каб вы яго прачыталі, таму што з гэтага і пачынаецца Сухамлінскі: з павагі да няведання. Там расказваецца аб тым, калі дзіця ідзе ў школу і думае “Хаця б мяне не выклікалі сёння…” Сядзіць на ўроку, дрыжыць: “Хаця б не мяне…” Дзесяць год сядзіць-дрыжыць, а потым на выпускным дзякуе нам за шчаслівае дзяцінства.
Вось яшчэ адна старонка школьнага жыцця, якая прымушае нас іначай паглядзець на сваю працу.
Настаўніца першага класа на пачатку года заносіць звесткі ў класны журнал. Вопытны настаўнік спачатку раздае дзецям анкеты, якія трэба запоўніць, потым перапісвае звесткі ў журнал. А тут дзеці яшчэ пісаць не ўмеюць, таму на слых. “Александраў Саша. Дзе мама працуе? А тата?.. Баразенка Сеня…” Як пачуў Петрык Ягада, пра што запытвае Марыя Іванаўна, пахаладзеў. У спісе ён апошні. Дойдзе чарга да яго, а як ён скажа, што ў яго таты няма. А на перапынку ўсе будуць пытацца: а дзе твой тата? а чаму ў цябе таты няма? Як яму будзе няёмка. Абліваецца цела яго потам. Як ён хацеў бы зараз быць каля мамы! А настаўніца ўсё запытвае, запытвае, павольна, няспешна… У спісе Петрык Ягада апошні. Ад болю сціскаецца сэрца.
Гэтая настаўніца павінна была адчуць, што яна робіць. Не хапіла ў яе педагагічнай мудрасці, тактоўнасці.
Важатая прыходзіць у першы клас. У яе руках трыццаць маленькіх букецікаў. “Дзеці, вы ведаеце, які заўтра дзень?” – “Ведаем. Заўтра восьмага сакавіка.” – “Правільна, дзеці, заўтра дзень вашых мам. Вось гэтыя кветкі выгадаваныя ў школьнай аранжарэі, вы іх таксама будзеце вырошчваць. А пакуль я дам кожнаму па букеціку. Прыдзеце дадому і скажаце: “Мама, віншую цябе з Міжнародным днём восьмага сакавіка. Зычу моцнага здароўя і шчасця.” Не забудзеце так сказаць?” – “Не забудзем.” – “Ну вось ты, хлопчык, як скажаш?” – звярнулася яна да чарнявага хлопчыка, які сядзеў на апошняй парце. Хлопчык збянтэжыўся і апусціў галаву. “Устань, калі ласка.” Хлопчык устаў і заплакаў. “Чаму ж ты плачаш?” – “У мяне няма мамы,” – прашаптаў ён.
Магчыма, гэтай важатай нехта з настаўнікаў падказаў такую дзею.
Ці яшчэ. У некаторых класах праводзяць канферэнцыі асобна для татаў. Дык вось, як настаўніку зайсці ў клас і сказаць “Дзеці, заўтра вашы таты павінны прысці ў школу”, калі трэцяя частка класа без татаў? Калі б я зрабіў такую абвестку, я адкусіў бы сабе язык. І ўвогуле праз дзяцей такую аб’яву перадаваць нельга ні ў якой форме.
Наступная старонка паварочвае нас да праблемы чалавечых стасункаў.
Мама паслала Сярожу да суседзяў па соль, бо свая скончылася. Пайшоў і няма. Ужо й боршч закіпеў, а яго ўсё няма. Нарэшце прышоў, прынёс соль. “Дзе ты быў?” – “А я снедаў.” – “Як снедаў?” – “Ну, мяне запрасілі, і я паснедаў.” – “Які ж ты вахлак, Сярожа! Трэ было сказаць: дзякую, я не галодны.” – “Як жа сказаць не галодны, калі я насамрэч хацеў есці. Сказаць няпраўду – гэта ж кепска.” – “Ведаеш, – сказала мама, – праўда бывае горшай за няпраўду.” Сярожа доўга сядзеў задумлівы.
Вось парадокс: праўда горшая за няпраўду. Але ж так бывае. Ёсць панятак святой хлусні. Сказаць невылечна хвораму чалавеку, што ён хутка памрэ, забаронена этыкай урача. У Грыбаедава ў “Горы ад розуму” ёсць такая рэпліка: “Я праўду пра цябе распавяду такую, што горай за хлусню.”
Размаўляючы з падлеткамі на гэтую тэму, раскрываючы механізм, дынаміку чалавечых стасункаў, трэба даць ацэнку мамінай пазіцыі. У чым віна Сярожы? З-за яго ж людзі не садзяцца есці, солі чакаюць. Трэ было так і сказаць: выбачайце, я спяшаюся, мяне чакаюць, дзякую. Іншы бок сітуацыі: а можа, на цябе не нагатовілі, прапанавалі проста з ветлівасці, не хочаш і ладна, за гэта не пакрыўдзяцца. І не папракнуць за такую хлусню.
Неяк мне давялося дапамагаць кінааператарам расшукваць у архівах Савецкай Арміі дадзеныя на 18 салдат, што загінулі каля нашага горада. Перабіраў дакументы і натыкнуўся: прычына выбыцця з вайсковай часткі – дэзерцір, расстраляны там, закапаны там. Падумалася: а як сям’і паведамілі пра гэта? Ці ведае сын, унук? Дзеці ж не вінаватыя, дзеці не нясуць адказнасці за сваіх бацькоў. Пэўна, трэ было схлусіць, каб не знявечыць, не скруціць жыццё нашчадкам гэтага салдата, не зрабіць іх ворагамі.
Наступная старонка для мяне даражэйшая за іншыя, таму што з яе пачалося маё знаёмства з усімі гэтымі старонкамі.
Жыў у чалавека верны сябра – пёс. Шмат гадоў ён вартаваў гаспадарку. Але з цягам часу пёс састарыўся, стаў кепска бачыць, кепска чуць. Аднойчы ў ясны сонечны дзень, калі гаспадар вяртаўся з поля, пёс не пазнаў яго і загаўкаў як на чужога. “Ты ўжо не пазнаеш мяне?” – спытаў гаспадар. Пёс вінавата завіляў хвастом, заенчыў і ўсім сваім выглядам нібыта казаў: “Ты, гаспадар, даруй мне, калі ласка. Я сам не ведаю, як гэта атрымалася, што не пазнаў цябе.” Чалавек уздыхнуў і пайшоў. Праз колькі дзён ён прынёс маленькага шчанюка, змайстраваў побач з будкай старога пса маленькую будку і сказаў шчаняці: “Жыві тут.” Стары пёс запытаўся: “Навошта табе яшчэ адзін пёс?..”
Заўсёды, калі расказваю гэта, чую такую цішыню, як тут. І такая ж цішыня была ў чацвёртым класе, дзе я расказваў гэта ўпершыню. Мой чалавечы досвед падказаў: зараз трэба спыніцца, таму што гэткая цішыня і ў мяне выклікала спазмы. Кажу: “Дзеці, у каго дома ёсць нехта жывы?” Такіх выявілася шмат. У каго хамячок, у каго чарапаха, марская свінка, вавёрка, кошка, сабака… “А куды ўсё гэта дзяваецца, калі становіцца нямоглым, сляпым, хворым?” Так стала ціха, што я падумаў: да такой цішыні я не гатовы. Ціха-ціха. І адна дзяўчынка, не паднімаючы рукі, неяк адчужана, нават вусны задрыжэлі, сказала: “А нашага Цімку дзядзя Віця выкінуў з восьмага паверха.” Я нават не спытаў, хто гэты Цімка. Дзяўчынка як бы падштурхнула іншых. Дзеці сталі напорам распавядаць аб уроках жорсткасці, якія яны атрымалі не дзе-небудзь, а дома, ад самых блізкіх людзей, ад таты і мамы. І вось, калі мы нахваляваліся, я працягваў расповяд.
А ўжо потым, праз год-два знайшоў іншае рашэнне: прыдумаць адказ чалавека на пытанне пса. І дзеці прыдумвалі.
… Чалавек сказаў: “Ты ўжо сляпы, глухі, ты нават мяне, гаспадара, не пазнаѐш. Як жа ты пазнáеш злодзея? Я не магу болей давяраць табе вартаваць гаспадарку. Таму завёў другога пса.”
Шмат было падобных адказаў. Не толькі ў мяне, у іншых настаўнікаў… Нядаўна адна настаўніца расказала мне: яе сын, пачуўшы гэтую гісторыю, закончыў яе гэтак жа. Яна кажа яму: “Няўжо, Вася, ты так і сказаў бы на месцы таго чалавека? Значыць, ты гэтак жа скажаш мне, маме, калі я стану нямоглай, хворай, не змагу працаваць і пенсія ў мяне будзе маленькая, не змагу табе падарункаў купляць?” – “Мамачка, ды што ты! Хіба я змагу пра цябе сказаць так!” – “А гэта хіба не так?”
Вось і тут Сухамлінскі дапамог вызначыць узровень маральнаснай разбуджанасці.
А вось як заканчвае гэты расповяд аўтар.
… Стары пёс запытаўся: “Навошта табе яшчэ адзін пёс?” Чалавек усміхнуўся: “Каб табе не было сумна,” – сказаў ён і ласкава паляпаў старога пса па спіне. Потым доўга пяшчотна гладзіў яго па шэрсці, уздыхнуў, выпраміўся і пайшоў прэч, не аглядваючыся. Стары пёс не мог уздыхаць. Ён заенчыў і з аднаго яго вока на зямлю ціха скацілася сляза. А побач на траве кувыркаўся і гуляў шчанюк.
Нарадзіліся першыя сямейныя сачыненні. Я, калі працаваў над артыкулам для “Правды”, прапанаваў рэдакцыі на выбар некалькі такіх сачыненняў. Вось тое, што яны выбралі. Чацвяракласніца Ларыса напісала: “Чалавек зрабіў правільна, высакародна. Ён нават не паказаў свайму вернаму сябру, што яму пара на сабачую пенсію. Але пёс зразумеў, што ён сваё адслужыў. Хочацца верыць, што шчанюк будзе істотай удзячнай. І за тое, што пёс будзе вучыць яго вартаваць, ён кожны раз будзе штурхаць яго, каб той не гаўкаў, калі ідзе гаспадар.”
На помніку Пушкіну ў Маскве змешчаны знамянальныя радкі “И долго буду тем любезен я народу, что чувства добрые я лирой пробуждал”. Абуджаць добрыя пачуцці дапамагаюць нам і старонкі В.Сухамлінскага, абуджаць як у нашых дзяцей, так і ў нас саміх. На адным семінары прагучала, як адкрыццё, і мы пачалі пра гэта думаць: павышаюцца маральнасныя крытэрыі настаўнікаў. І гэта цудоўна. Таму што іншага такога інстытута няма. Маральнасныя крытэрыі настаўнікаў, як і іншых людзей, фарміруюцца стыхійна.
Вельмі шкада, што пра гэты жанр (старонкі этыкі) доўгі час ніхто не ведаў і карысталіся ім толькі ў Паўлышы, дзе жыве некалькі тысяч чалавек. А гэта наша нацыянальнае багацце, якое павінна быць аддадзеным народу.
Часта пытаюцца: “Ці маецца след?” Маецца. Ён выражаны ў лічбах, у лёсах дзяцей, у шмат чым іншым. В.Сухамлінскі ўкараняў культ кнігі. Зараз кожная другая сям’я ў Паўлышы мае асабістую бібліятэчку, якая налічвае каля тысячы кніг. Гэты след нельга не заўважыць. Запаветнай марай В.Сухамлінскага была мара аб тым, каб кніга выцесніла бутэльку гарэлкі. Пра тое наступная старонка.
Сямігадовы Мішка, вяртаючыся з школы, убачыў каля чайной бацьку. Яго, п’янага, выштурхнулі з чайной. Нахіліўшыся на плот, ён глядзеў асалавелымі вачыма на дарогу і нешта мармытаў пад нос. “Тата, хадзем дадому,” – сказаў Мішка, узяў бацьку пад руку і павёў яго ад чайной. Бацька паслухмяна ішоў за сынам. Перайшлі дарогу, дайшлі да сцежкі. Тут бацька ўпаў. Упаў і ляжыць. Мішка стаіць над ім і плача. Ідуць людзі. Глядзяць на бацьку, глядзяць на Мішку. Хто пакачае галавой, хто падыйдзе, уздыхне і пойдзе моўчкі, а хто з такім жалем паглядзіць на Мішку, што ў хлопчыка яшчэ часцей закапаюць слёзы.
У полі гудзе трактар. На ферме дояць кароў – чутна, як малако тоненькімі струменьчыкамі звініць па падойніках. Свеціць сонца, у сінім небе пяе жаваронак. Аднекуль чуецца вясёлая дзявочая песня. У дзіцячым садку гуляюць і смяюцца дзеці. Здаецца свет шчаслівым і спакойным. Але так толькі здаецца. Бо не можа быць у свеце шчаслівым ніводзін чалавек, пакуль Мішка стаіць, плачучы над п’яным бацькам, які ляжыць у гразішчы.
Слова Сухамлінскага нікога не пакідае абыякавым. Былі выпадкі, калі пасля бацькоўскага сходу, на якім прагучала гэтая старонка, прыходзілі да настаўніка мацяркі, што не былі на сходзе, і прасілі: “Мне казалі, вы чыталі нейкую гісторыю. Дайце, я прачытаю яе свайму, гэта пра яго напісана.”
Яшчэ пра сляды. Я цягам двух дней зносіўся з дзецьмі, якіх Васіль Аляксандравіч падрыхтаваў для школы. Ён збіраўся правесці іх ад першага па дзясяты клас, але не адбылося, другога верасня ён памёр. Я размаўляў з гэтымі дзецьмі, калі яны былі ўжо ў трэцім класе. Яны на другі дзень напісалі для мяне ўспаміны пра свайго першага настаўніка. Адзін хлопчык пісаў: “Наш настаўнік ніколі нас не абманваў. Ён заўсёды выконваў тое, што абяцаў. Праўда, адзін раз паабяцаў і не выканаў. Казаў, што пакатае нас восенню на кацеры па Дняпры, але памёр.” Дзевяць гадоў аўтару.
А вось другі ўспамінае: “Мы йшлі ля труны, дзе ляжаў настаўнік. Гэта быў наш настаўнік і не наш, бо наш настаўнік ніколі не ляжаў.”
Успаміны гэтыя ўсхвалявалі мяне яшчэ і таму, што я ведаў частку тэстаменту В.Сухамлінскага. Адзін радок тэстаменту апёк мяне і я напачатку яго не ўсвядоміў. Выразным прыгожым почыркам напісана: “Прашу маё пахаванне выкарыстаць у выхаваўчых мэтах.” Ён ішоў на аперацыю, мабыць, ужо не верачы ў яе поспех, і вось напісаў. Асэнсаваць гэты радок дапамаглі мне ўспаміны дзяцей. Дзяцей, да якіх дакранулася рука скульптара, які ўжо да таго часу ўклаў у іх душы шмат з таго, чым валодае далёка не кожны дарослы.
Пасля першага наведвання Паўлышскай школы ў мяне ўзнікла такое адчуванне, быццам я пабываў ля піраміды, высачэзнай піраміды. Але гэтая піраміда не цісне, не прыніжае, а, наадварот, узвышае, ачышчае. І гэтае адчуванне засталося ў мяне дагэтуль, хаця я быў у Паўлышы ўжо сем разоў. Нешта падобнае адчувае кожны з тых, хто прыязджае ў Паўлышскую школу, прынамсі кожны з тых удзельнікаў нашых семінараў, якіх я туды прывозіў.
“Наша слова” 21.07.2020, надрукавана ў нумарах 32-35 (12.08.2020 – 2.09.2020)
Ліст ад Ніны Самухінай: “Шаноўная рэдакцыя “Нашага слова”! Вельмі дзякую вам за расповяд пра В.Сухамлінскага. Я настаўніца беларускай мовы. Мне 100 гадоў (па пашпарце я з 1922 года, а насамрэч з 1920-га), кулацкае дзіця, была з бацькамі ў высылцы. Працуючы настаўніцай, шукала публікацыі пра В.Сухамлінскага, яны мне дапамагалі ў працы з дзецьмі."