Безадзнакавы прарыў або правал? Давайце разбярэмся…

Міхась Кудзейка

Сучаснае дэмакратычнае грамадства не прымае таптання на месцы сістэмы адукацыі, якая затрымалася дзесьці ў мінулым стагоддзі. Сучасны вучань – гэта не той ружовашчокі хлапчук або дзяўчынка з павязаным на шыі чырвоным гальштукам, гатовы на ўсё дзеля чыёйсьці ідэі. Сучасны вучань практычны і рацыянальны, самабытны і індывідуальны. Яго не прымусіш рэалізоўваць нечыя ідэі, ён сам ідэйны і мэтанакіраваны, калі гэтаму спрыяюць жыццёвыя ўмовы. Адсутнасць такіх умоў мадэлюе сітуацыю адрыньвання ад рэальнай рэчаіснасці. Як вынік, мы бачым, з якім нежаданнем нашы дзеці ходзяць у школу, як сучасная інфармацыйная прастора (Інтэрнэт, тэлебачанне) складае ўсю большую канкурэнцыю інфармацыйнаму полю ўстановы адукацыі. Калі падумаць, то дзяцей можна зразумець: ці паўстане ў вас жаданне, у век развіцця камп’ютарных тэхналогій, дэмакратызацыі грамадскіх адносін хадзіць па адукацыю ў «мінулае», дзе пастаянна навязваюць «актуальныя» веды рэпрадуктыўнымі спосабамі выкладання, дзе вызначаюць паспяховасць навучання па рэйтынгавай сістэме, у якой асабовыя якасці не ўлічваюцца, як не ўлічваюцца інтарэсы, магчымасці і здольнасці саміх дзяцей… Вось і атрымліваецца, што наведванне школы звязана з неабходнасцю – але ніяк не з патрэбай. Як гэтую неабходнасць ператварыць у патрэбу? Рашэнне гэтай праблемы трэба пачынаць не з вучня, а з сістэмы адукацыі. Першы няўпэўнены крок на шляху да гуманізацыі адукацыі ўжо зроблены. З 2012 года навучальныя прадметы «Выяўленчае мастацтва», «Працоўнае навучанне», «Музыка», «Фізічнае выхаванне» на ўзроўні пачатковай школы перайшлі на сістэму безадзнакавага навучання. Гэты крок можна лічыць няўпэўненым паводле многіх абставінаў: адсутнасць эксперыменту і яго станоўчага выніку, несфарміраванае разуменне сістэмы безадзнакавага навучання ва ўсіх удзельнікаў адукацыйнага працэсу, бюракратычны падыход да арганізацыі і ажыццяўлення адукацыйнага працэсу на безадзнакавай аснове, неадпаведнасць вучэбна-праграмнай дакументацыі дзейнай сістэме навучання і шэраг іншых фактараў… Гэтыя і многія іншыя няўпэўненасці штармяць сістэму пачатковай адукацыі на працягу двух гадоў. Кожны раз на курсах павышэння кваліфікацыі настаўнікаў пачатковых класаў узнікае мноства пытанняў, заснаваных на ажыццяўленні працэсу педагагічнай дзейнасці. Найбольш актуальныя і частыя прапаную вашай увазе.

Сістэма безадзнакавага навучання… Чаму, раптам, гэта стала важным элементам працэсу навучання ў пачатковай школе? Для чаго і для каго яна патрэбна ў нашай сістэме адукацыі?

Увядзенне безадзнакавага навучання ў адукацыйны працэс пачатковай школы на уроках «Выяўленчага мастацтва» і «Працоўнага навучання» – не памылка. Гэта неабходнасць, выкліканая часам, што зафіксавана ў Кодэксе Рэспублікі Беларусь аб адукацыі: «навучанне і выхаванне ў інтарэсах асобы, грамадства і дзяржавы, накіраванае на засваенне ведаў, уменняў, навыкаў, фарміраванне гарманічнай, рознабакова развітай асобы навучэнца». Гэтая цытата з’яўляецца сведчаннем таго, што ў аснове сістэмы адукацыі Рэспублікі Беларусь ляжыць асабова-арыентаванае навучанне. Рэалізацыя безадзнакавага навучання ў пачатковай школе адбываецца на аснове асабова-арыентаванага навучання, дзе ў цэнтры ўвагі знаходзіцца асоба дзіцяці, з яго інтарэсамі, магчымасцямі і здольнасцямі. Ш. Аманашвілі сцвярджае, што безадзнакавае навучанне дазваляе павысіць рэйтынг ведаў у вачах вучняў, паколькі фарміруе паўнавартую вучэбную дзейнасць вучняў на аснове пазнавальнай цікавасці; адсутнасць параўнання дасягненняў вучняў у сістэме безадзнакавага навучання дазваляе дзецям больш вольна і нязмушана адчуваць сябе – вучні не баяцца рабіць памылкі, бо тыя не будуць выстаўлены напаказ.

У інструктыўна-метадычным лісце «Аб арганізацыі работы ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі па ажыццяўленні кантролю і ацэнкі вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў у перыяд безадзнакавага навучання на 1 ступені агульнай сярэдняй адукацыі» вызначана мэта безадзнакавага навучання: «Стварэнне ўмоў для захавання псіхафізічнага здароўя малодшых школьнікаў, развіцце ў іх ўнутранай матывацыі вучэння, станаўленне адэкватнай самаацэнкі навучэнцаў, развіццё творчых здольнасцяў, фарміраванне ўменняў самастойна ацэньваць вынікі ўласнай вучэбнай дзейнасці». Як мы бачым, увядзенне безадзнакавага навучання гарантуе дзіцяці не толькі паспяховасць навучання ў рамках яго магчымасцяў і здольнасцяў, але і фарміраванне адэкватнай самаацэнкі сваёй дзейнасці. Бо важна выхаваць асобу, якая разумее і ўсведамляе каштоўнасць ведаў (не адзнакі) і самастойна кіруе працэсам іх асваення для дасягненняў пастаўленых мэтаў. Такому дзіцяці не трэба тлумачыць, для чаго трэба хадзіць у школу і сумленна выконваць хатнія заданні; яго не трэба матываваць «пугай і пернікам» – ім рухае разуменне і ўсведамленне важнасці вучэбнай дзейнасці ў яго асабістым развіцці і залежнасці паспяховасці навучання ад прыкладання яго ўласных сіл і магчымасцяў. Хіба, арганізуючы адукацыйны працэс, мы не імкнемся да гэтага? Таму, паважаныя калегі, увядзенне сістэмы безадзнакавага навучання ў адукацыйны працэс пачатковай школы можна лічыць своеасаблівым прарывам, які дазваляе не толькі выбудаваць ўзаемаадносіны удзельнікаў адукацыйнага працэсу на аснове гуманізму, але і зазірнуць далёка наперад ва ўдасканаленні і развіцці нацыянальнай сістэмы адукацыі і грамадства ў цэлым.

Як іншыя краіны ставяцца да безадзнакавай сістэмы навучання малодшых школьнікаў?

У пошуку адказу на пытанне я звярнуўся да сеткі Інтэрнэт, якая распавяла мне шмат цікавага. Так, у італьянскіх пачатковых школах адзнакі заменены на словы: «выдатна», «добра», «здавальняюча». А вось Нарвежская сістэма адукацыі, кіруючыся асноўным прынцыпам – «ніякага параўнання паміж дзецьмі», прадугледжвае адсутнасць адзнак з першага па сёмы клас уключна. У Швецыі з 2012 года школьнікам выстаўляюцца адзнакі, толькі з шостага класа (пачатковая школа – 1–3 класы, сярэдняя – 4–6). Фінляндыя і Данія адмовіліся ад адзнакавай сістэмы на карысць ацэньвання прагрэсу вучня ў навучанні. Не так даўно адмянілі адзнакі і ў пачатковых школах Азербайджана. Ужо даўно існуе безадзнакавая сістэма навучання ў пачатковых школах Літвы. У літоўскіх пачатковых школах дзецям не выстаўляюцца адзнакі, але два ці тры разы на год настаўнікі абмяркоўваюць вынікі вучняў з вучнямі і іх бацькамі. Рэформа сістэмы адукацыі Польшчы дазволіла ліквідаваць сістэму ацэнкі ў балах і замяніць яе апісальнай ацэнкай, якую выстаўляюць вучню у сярэдзіне і ў канцы навучальнага года. Настаўнік не ставіць адзнак, а вядзе назіранне за рухам наперад у развіцці дзіцяці. У такім працэсе навучання няма няўдачнікаў, кожнае дзіця развіваецца па меры сваіх магчымасцяў і ў адпаведным для сябе тэмпе. Прыемна адзначыць, што і наша Рэспубліка ўваходзіць у лік дзяржаў, якія імкнуцца да гуманізацыі адукацыі.

Шматлікія пакаленні выхоўваліся і навучаліся ў рамках традыцыйнай сістэмы адукацыі. Ці варта мяняць ўстоянае? Чым безадзнакавае навучанне адрозніваецца ад традыцыйнага?

Неабходна адразу заўважыць, што на традыцыйнай аснове навучання безадзнакавае навучанне існаваць не можа. Чаму? Таму што безадзнакавае навучанне з’яўляецца элементам сістэмы асабова-арыентаванага навучання. Уявіце, што вы матор ад Запарожца (традыцыйная сістэма) паставілі ў прыгожую, новую абалонку – Мэрсэдэс (безадзнакавая сістэма навучання). Ці будзе ад гэтага толк? Акцэнтуючы ўвагу на адрозненні ў адукацыйных сістэмах, неабходна звярнуцца да мэтаў. Для традыцыйнай сістэмы характэрны прыярытэт ведаў (менавіта таму яе называюць педагогікай ведаў). Для яе рэалізацыі ўсе сродкі добрыя: і па карку, і дошка гонару. Эталонам паспяховай вучэбнай дзейнасці з’яўляюцца праграмныя патрабаванні, па выніках якіх УСЕ навучэнцы ПАВІННЫ ведаць, умець. І гэта абавязвае настаўніка вучыць, а вучня вучыцца, каб максімальна засвоіць веды. Гэты падыход робіць настаўніка актыўным (ён прыкладае максімум сіл, каб «упіхнуць» веды навучэнцам), а вучняў пасіўнымі (ад іх патрабуецца толькі стараннасць: уважліва слухаць, запамінаць, паўтараць; парушэнне дадзенага алгарытму вядзе да канстатацыі непаспяховасці). Пры гэтым улік асабовых якасцяў з’яўляецца неабавязковым і не вырашальным. Для палітычнай сістэмы мінулага стагоддзя гэта было актуальна: веды вызначалі будучыню. Сучасная рэчаіснасць дае адваротны эфект: аказваецца, не веды вызначаюць будучыню сучаснага чалавека, а… сама асоба: мэтанакіраваная, здольная, дзейная, самадастатковая. Сістэма безадзнакавага навучання грунтуецца на фарміраванні і развіцці асобы (у адрозненні ад традыцыйнай сістэмы), для яе галоўнае не веды, як такія, для яе галоўнае – асоба, здольная свядома засвоіць неабходныя веды на ўзроўні сваіх магчымасцяў, здольнасцяў, інтарэсаў і інтэрпрэтаваць іх у арганізацыі жыццядзейнасці сваёй і грамадства. У сувязі з гэтым асноўнай мэтай з’яўляецца «стварэнне ўмоў для…». Гэтае становішча дазваляе вывесці настаўніка і вучня на актыўную пазіцыю супрацоўніцтва, дзе кожны разумее і ўсведамляе сваю ролю ў арганізацыі і ажыццяўленні вучэбнай дзейнасці і імкнецца да найлепшага выніку. У гэтай сістэме безадзнакавае навучанне дазваляе навучэнцам свядома ажыццяўляць навучальную дзейнасць, самастойна (ці ў супрацоўніцтве з настаўнікам), кіраваць сваімі ведамі і адэкватна ацэньваць іх ўзровень.

Навучанне на безадзнакавай аснове ў сістэме адукацыйнага працэсу пачатковай школы не з’яўляецца новым. Чаму пераход прадметаў «Выяўленчае мастацтва» і «Працоўнае навучанне» ў 3 і 4 класах на безадзнакавую аснову выклікаў праблемы?

Я думаю, вы пагодзіцеся са мной, што праблемы звычайна ўзнікаюць, калі якія-небудзь рашэнні прымаюцца спантанна, без пэўнай падрыхтоўкі, папярэдняга вывучэння ўмоў рэалізацыі і магчымасцяў. Так адбылося і з увядзеннем сістэмы безадзнакавага навучання на ўроках працоўнага навучання і выяўленчага мастацтва. На працягу двух гадоў настаўнікі замест планамернага і эфектыўнага навучання ажыццяўляюць самастойнае даследванне магчымасцяў укаранення сістэмы безадзнакавага навучання ў адукацыйны працэс. У пошуку аптымальных спосабаў рашэння паўстала мноства цяжкасцяў і праблем. У размовах з настаўнікамі і адміністрацыяй школ удалося зразумець, што асноўнай праблемай з’яўляецца непадрыхтаванае адукацыйнае асяроддзе для ўкаранення безадзнакавай сістэмы навучання ў пачатковай школе. Неразуменне з боку настаўнікаў і бацькоў сутнасці безадзнакавай сістэмы навучання выклікала пачуццё адрыньвання. Настаўнікі кажуць пра тое, што з увядзеннем безадзнакавай сістэмы навучання вучні перасталі рыхтавацца да ўрокаў, а ў вачах бацькоў рэйтынг прадметаў рэзка ўпаў і выклікаў поўнаю абыякавасць. Вядома ж, усё гэта адбываецца ад неразумення і цягне за сабой серыю наступстваў: настаўнікі не разумеюць сутнасці безадзнакавага навучання, што ўплывае на эфектыўнасць арганізацыі і ажыццяўлення адукацыйнага працэсу, а гэта, у сваю чаргу, уплывае на стаўленне вучняў і бацькоў да дадзенай сістэмы. Правільная арганізацыя адукацыйнага працэсу на безадзнакавай аснове дазваляе зрабіць вучэнне матываваным, усвядомленым і паспяховым, накіраваным на рэалізацыю патэнцыйных магчымасцяў навучэнцаў. Хіба не гэтага хочуць бацькі? Бацькі гэтага выніку не бачаць, а адпаведна не разумеюць. Растлумачыць перавагі такога навучання ім ніхто не можа, бо педагогі самі ў гэтым пытанні не зусім кампетэнтныя. Вось і атрымліваецца, што асноўныя цяжкасці ў арганізацыі адукацыйнага працэсу ўзнікаюць з-за неразумення педагогамі сутнасці безадзнакавага навучання, а галоўнае – яго ролі ў адукацыйным працэсе пачатковай школы. Таму большасць педагогаў і ўдзельнікаў гэтага працэсу (адміністрацыя, правяраючыя) канчатковы вынік бачаць ў бессэнсоўным выстаўленні патрэбнай (камусьці) колькасці + і -. Вядома ж, іх можна зразумець. Ужо другі год ажыццяўляецца «эксперымент» рэспубліканскага ўзроўню, але да гэтага часу няма дакладнай інфармацыі і выразных указанняў аб ажыццяўленні кантрольна-ацэначнай дзейнасці на безадзнакавай аснове для прадметаў «Выяўленчае мастацтва» і «Працоўнае навучанне». На жаль, няма новых праграм, якія дазваляюць улічваць інтарэсы і магчымасці вучняў, няма сучасных стандартаў па прадметах (да якіх адсылаюць інструктыўна-метадычныя лісты) і нават няма паўнавартых рэкамендацый па арганізацыі адукацыйнага працэсу на безадзнакавай аснове. У такой сітуацыі найбольш падлеглыя стрэсу ажыццяўлення працэсу безадзнакавага навучання – творчыя настаўнікі, якія неабыякава ставяцца да асобы дзіцяці і гатовыя яму дапамагчы ў ажыццяўленні кантрольна-ацэначнай дзейнасці, але, на жаль, не ведаюць як.

Некампетэнтнасць настаўніка адбіваецца непасрэдна на прадуктыўнасці адукацыйнага працэсу, які, для атрымання станоўчага выніку, не можа грунтавацца на традыцыйнай структуры ўрока рэпрадуктыўнага характару. Настаўнік, які ажыццяўляе асабова-арыентаваны падыход у навучанні, павінен валодаць сучаснымі метадамі і прыёмамі, якія дазваляюць навучальны працэс зрабіць цікавым, займальным і эфектыўным. А для гэтага павінна быць створана метадычная база (праграмы, дапаможнікі, рэкамендацыі), якая дазваляе настаўніку мець пункт апоры ў вырашэнні педагагічных задач. Агульнапрынятая традыцыйная мадэль урока не здольная даць неабходны вынік асабова-арыентаванага навучання, неабходны новы падыход, новае бачанне сучаснага ўрока і яго структуры, што дазваляюць рэалізаваць асабова-арыентаваныя мэты і задачы безадзнакавага навучання. А хіба гэтая база ў нас ёсць?..

Яшчэ адной праблемай з’яўляецца асаблівасць прадметаў «Выяўленчае мастацтва» і «Працоўнае навучанне». Спецыфіка ўрока такая, што разам з уменнямі і навыкамі настаўнік на ўроку ацэньвае ўзровень творчых здольнасцяў дзіцяці. Але, пагадзіцеся, паняцце творчасці, як і прыгажосці – адноснае. Тое, што з’яўляецца творчым і прыгожым для адных, для іншых – шэрасць і штодзённасць. Ці можна быць аб’ектыўным? На жаль, не. Можна быць толькі суб’ектыўным. Суб’ектыўнасць выстаўлення адзнакі выступала своеасаблівым ярлыком, меркай здольнасцяў: ад таленту да пасрэднасці. Гэта стварала комплексы непаўнавартасці ў дачыненні да мастацкай ці канструктарскай дзейнасці, што ніякім чынам не спрыяла развіццю творчых здольнасцяў навучэнцаў. Вядома, настаўніку было зручна фіксаваць адзнакай ўзровень гэтых здольнасцяў на аснове параўнання з вынікам іншых удзельнікаў навучальнага працэсу, не задумваючыся пра наступствы. Радуе той факт, што з самага пачатку ўвядзення 10-балавай сістэмы, пры выстаўленні адзнак настаўнікі (інтуітыўна) кіраваліся не патрабаваннямі нарматыўнай дакументацыі, а чалавечым разуменнем таго, што творчасць немагчыма вымераць адзнакавай шкалой, але яе можна стымуляваць і падтрымліваць стварэннем сітуацыі поспеху. І таму, кожны настаўнік стварыў сваю «шкалу» з высокіх балаў, стымулюючы імі творчую дзейнасць навучэнцаў. Гэтая сітуацыя сведчыць аб тым, што ўсе педагогі самі зрабілі першы крок да сістэмы безадзнакавага навучання, дзе ў якасці стымулу выкарыстоўвалі выстаўленне высокіх балаў.

Сучасны падыход, з пазіцыі асабова-арыентаванага навучання, дазваляе ўзровень кантрольна-ацэначнай дзейнасці вывесці на ўзровень усвядомленасці і паспяховасці ў рамках асабовага развіцця. Праблема заключаецца ў існуючых стэрэатыпах мыслення суб’ектаў вучэбнай дзейнасці, якія дыктуюць прыярытэт адзнакі, а не прыярытэт усвядомленасці і паспяховасці ў індывідуальным развіцці. Рашэнне гэтай праблемы ляжыць, перш за ўсё, праз працэс усведамлення самім настаўнікам неабходнасці і важнасці стварэння ўмоў для асабовага развіцця дзіцяці на аснове свядомага вучэння. Давайце не забываць, што адукацыйны працэс у школе будуцца не для правяраючых і не для справаздач, а для навучэнцаў. Усё, што мы кажам, робім, плануем рабіць – павінна быць падпарадкавана толькі дзіцяці, так як ён з’яўляецца галоўным суб’ектам працэсу навучання.

Каму патрэбна безадзнакавая сістэма навучання? Колькі трэба + і -, каб праца настаўніка была прызнана станоўчай?

Як часта і шмат настаўнікі ў сваёй працы робяць для правяраючых: прыгожыя тэчкі, поўныя спісы, фальсіфікаваны рэйтынг і г.д. Адабрэнне правяраючага, у дачыненні да ацэньвання прафесійнай дзейнасці з пазіцыі правільнага і сумленнага вядзення справаводства, дазваляе настаўніку атрымаць пахвалу, прэмію і прызнанне адміністрацыі. Нярэдка ў аўдыторыі чуецца пытанне: «А колькі трэба» плюсікаў» і «мінусікаў»?». Даводзіцца прызнаць, што вось гэтыя прыярытэтныя, штучна створаныя, кірункі арганізацыі вучэбнай дзейнасці (для праверкі і для справаздачы) прывялі да таго, што настаўнікам няма часу на працу з дзецьмі, так як галоўным у адукацыйным працэсе з’яўляюцца не дзеці, а своечасовая і сумленная справаздачнасць. Пры правільным ажыццяўленні кантрольна-ацэначнай дзейнасці, ужываныя знакі (+, –, + – або +, + +, + + +) з’яўляюцца своеасаблівым і неад’емным элементам, неабходным вучню для фарміравання адэкватнай самаацэнкі і ажыццяўлення ўзаемаацэнкі. Гэтыя знакі ў сістэме кантрольна-ацэначнай дзейнасці дапамагаюць вучню самастойна вызначыць ступень паспяховасці ажыццяўлення ўласнай дзейнасці і яе канчатковага выніку, а затым параўнаць з вынікамі ўзаемаацэньвання вучнем і (або) настаўнікам. Параўнанне вучнем атрыманай інфармацыі аб сваёй дзейнасці, дазваляе задумацца над разыходжаннем меркаванняў (або зацвердзіцца ў сваім меркаванні), зрабіць пэўныя высновы і ўлічваць атрыманую інфармацыю на ўзроўні ажыццяўлення наступнай вучэбнай і кантрольна-ацэначнай дзейнасці.

Настаўнікам гэтая інфармацыя неабходная для ажыццяўлення аналітычнай дзейнасці: вызначэння ступені засваення ведаў, уменняў і навыкаў вучняў (асабовых прырашчэнняў), азначэнняў цяжкасцяў (праблем) і ўдасканалення адукацыйнага працэсу з мэтай атрымання найлепшага выніку. Перавага ў вучэбнай дзейнасці, пры ажыццяўленні самаацэнкі і ўзаемаацэнкі, знака + сведчыць аб тым, што навучальны матэрыял паспяхова асвоены; наяўнасць + – кажа аб тым, што ў вучняў па некаторых пазіцыях ажыццяўлення вучэбнай дзейнасці ёсць невялікія праблемы, на якія неабходна звярнуць увагу і ажыццявіць карэкцыю (бо часта гэтыя праблемы выкліканыя заніжанай самаацэнкай навучэнцаў або няўпэўненасцю ў ацэньванні вынікаў сваёй працы); знак – кажа аб тым, што ў дзіцяці ёсць цяжкасці ў засваенні дадзенай тэмы або дадзенага віду дзейнасці, што цягне за сабой планаванне і арганізацыю індывідуальнай работы па ліквідацыі цяжкасцяў і праблем.

Сабраная настаўнікам інфармацыя павінна быць прааналізавана з пазіцыі выяўлення цяжкасцяў і на яе аснове спланавана работа па іх максімальнай ліквідацыі. Разглядаючы атрыманую інфармацыю з пазіцыі асабова-арыентаванага навучання, неабходна адзначыць, што яна, у руках спецыяліста, з’яўляецца «жывой вадой», якая дазваляе спланаваць наступную навучальную дзейнасць такім чынам, каб усе (максімальна ўсе) праблемы ў дзяцей былі ліквідаваны. Калі гэтая інфармацыя будзе разглядацца з пазіцыі педагогікі ведаў, то яна, толькі, можа канстатаваць факт паспяховасці і няўдач у засваенні навучальнага матэрыялу. Вось і атрымліваецца, што колькасць атрыманых знакаў з’яўляецца карыснай і важнай інфармацыяй як для дзіцяці, так і для настаўніка, а арыентацыя на колькасць «намаляваных» знакаў можа толькі сведчыць аб фармалізме і штучна вызначаць рэйтынг, але не паспяховасці развіцця здольнасцяў дзіцяці, а толькі «ліпавых» поспехаў і няўдач. Ёсць яшчэ некалькі нюансаў выкарыстання знакаў у ажыццяўленні кантольна-ацэначнай дзейнасці, якія не дазваляюць ажыццявіць асабова-арыентаванае навучанне, а вяртаюць нас да традыцыйнай педагогікі ведаў, гэта калі мы: 1) знакі (вынікі) вывешваем (або паведамляем) для ўсеагульнага агляду, пры гэтым выбудоўваем рэйтынгавую сістэму, у адпаведнасці з узроўнем засваення матэрыялу, г.зн. параўноўваем вучня з вучнем, поспехі аднаго з няўдачамі іншага; 2) кожны раз, калі мы выстаўляем + і – для правяраючых, а не па выніках назіранняў за дзейнасцю вучняў; 3) кожны раз, калі мы толькі выяўляем і ўказываем на праблемы вучня, але не прапануем дапамогу для пераадолення іх.

У безадзнакавай сістэме навучання няма непаспяховых вучняў, паспяховыя ўсе (на аснове асабовых прырашчэнняў), але кожны ў меру сваіх сіл і магчымасцяў. І тое, што для аднаго дзіцяці, у засваенні дадзенага матэрыялу, будзе правалам, то для іншага дзіцяці можа быць прарывам. Хіба вінаватае дзіця ў тым, што ў яго няма ярка выяўленых мастацкіх здольнасцяў? Не! Дык навошта гэта ставіць на агляд і класіфікаваць паводле рэйтынгавай сістэмы, ствараючы комплексы і зніжаючы матывацыю да творчай дзейнасці?

Ці патрэбна праца над памылкамі на ўроках выяўленчага мастацтва і працоўнага навучання?

Пачнем з таго, што прадметы «Выяўленчае мастацтва» і «Працоўнае навучанне» – навучальныя прадметы. Калі прадметы навучальныя, значыць, у іх ёсць пэўныя патрабаванні да ведаў, уменняў, навыкаў. А калі мы арыентуемся на іх узровень, то могуць быць і праблемы, звязаныя з непаразуменнем, з незасваеннем, з памылкамі. Як з імі быць? Уявіце сабе, што вы прыйшлі на прыём да доктара з прыступамі кашлю. Пасля прызначаных аналізаў ён вам паставіў дыягназ «бранхіт» і парэкамендаваў лячыцца – але не сказаў, як. Упэўнены, да такога лекара вы больш не пойдзеце, бо гэта наўпрост звязана з вашым жыццём. А чаму мы вядзем сваё дзіця да настаўніка, які штодня ў выглядзе адзнакі (той жа дыягназ) канстатуе факт узроўню засваення ведаў: «Два… Вучы!» Сёння вучы, заўтра вучы, паслязаўтра вучы… Як вынік – непаспяховасць у дадзенай дзейнасці. Калі лекар адказвае за жыццё чалавека, то настаўнік – за яго лёс. Розніца толькі ў тэрміне дзеяння: жыццё – яно ёсць або яго ўжо няма, а лёс?.. Ніхто не лічыў і не аналізаваў, але відавочна задумваўся аб тым, што паспяховасць валодання тым ці іншым вучэбным прадметам (а здольнасці ёсць) дазволіла б спраектаваць зусім іншую траекторыю свайго жыцця і лёс, магчыма, склаўся б зусім інакш. Колькі вакол людзей з нерэалізаванымі марамі і ідэямі, а колькі з нерэалізаванымі здольнасцямі, якія займаюцца нялюбай справай ці так і не знайшлі сябе ў жыцці? Ёсць над чым падумаць…

У аснове безадзнакавага навучання ляжыць гуманізм, які дазваляе настаўніку не толькі выявіць праблему і яе прычыну, але і дапамагчы максімальна рэалізаваць яе, ператварыўшы праблемы ў станоўчыя вынікі. Спосабаў для гэтага дастаткова: індывідуальная праца, супрацоўніцтва, узаемадапамога, прыцягненне бацькоў, самастойная праца, падтрымка на ўроку і г.д. А для таго, каб правільна дыягнаставаць праблему і спланаваць траекторыю яе ліквідацыі, неабходна інфармацыя, якую настаўнік і збірае па кожным вучню ў выглядзе + і –. Сапраўды, такім жа чынам і лекар усе вашыя праблемы са здароўем запісвае ў вашу картку, каб у патрэбны момант мог яе ўзяць, прааналізаваць змест і прызначыць правільнае рашэнне ўзніклай праблемы са здароўем. У гэтым прафесіі лекара і настаўніка вельмі падобныя. А значыць і настаўнік павінен па выніках даследаванняў навучальных праблем не толькі паставіць правільны дыягназ, але і дапамагчы пераадолець цяжкасці для ажыццяўлення далейшай паспяховай вучэбнай дзейнасці.

Можа гэта пустая трата часу? Які павінен быць вынік безадзнакавага навучання?

Калі гаворка ідзе пра маляванне неабходнай колькасці «плюсікаў» і «мінусікаў» для справаздачы або правяраючага, то, вядома ж, гэта пустая трата часу. Гэтыя фіктыўныя дзеянні не рэалізуюць навучальныя мэты і задачы. Калі ж сістэма кантрольна-ацэначнай дзейнасці працуе на вучня, то вынікам такой працы будзе ўсвядомленая вучэбная дзейнасць і сфарміраваная адэкватная самаацэнка вучня. Для настаўніка гэта – магчымасць стварыць умовы для рэалізацыі патэнцыйных магчымасцяў кожнага вучня.

Разважаючы аб выніках педагагічнай дзейнасці, неабходна адзначыць, што адукацыйны працэс, выбудаваны ў сістэме безадзнакавага навучання, павінен быць гуманным, дэмакратычным і паспяховым, ён павінен імкнуцца да найлепшых вынікаў вучэбнай дзейнасці. І калі мы кажам пра асабова-арыентаванае навучанне, то, вядома ж, кожны ўрок павінен быць для кожнага дзіцяці паспяховым у фарміраванні ведаў, нават калі гэта ўсведамленне сваіх памылак або разуменне недастатковасці прыкладзеных намаганняў у засваенні ведаў (але з улікам яго магчымасцяў і здольнасцяў).

Тут жа трэба заўважыць, што вынікі безадзнакавай сістэмы навучання не могуць мець рэйтынгавы дыягназ. Нельга забываць, што безадзнакавая сістэма навучання прадугледжвае паспяховасць навучання кожнага вучня, у сілу яго здольнасцяў і магчымасцяў. Стварэнне рэйтынгу паспяховасці супярэчыць прынцыпам асабова-арыентаванага навучання, вяртаючы нас да традыцыйнай сістэмы навучання, дзе ёсць паспяваючыя (выдатнікі) і непаспяваючыя (двоечнікі).

А ў цэлым, паспяховасць навучання вызначаецца: зацікаўленасцю навучэнцаў ва ўдасканаленні сваіх ведаў, высокай актыўнасцю ў навучальным працэсе, максімальнай паспяховасцю ў засваенні ведаў, але з улікам інтарэсаў, магчымасцяў і здольнасцяў дзіцяці.

Чым і як кіравацца ў арганізацыі безадзнакавага навучання?

Я б сказаў так – здравым сэнсам. Навошта пераварочваць і ствараць горы справаздачнасці, непатрэбных папер, калі гэта не прыносіць карысці вучню. Самым асноўным і галоўным дакументам з’яўляецца «Кодэкс Рэспублікі Беларусь аб адукацыі» у якім запісана, што «навучанне – мэтанакіраваны працэс арганізацыі і стымулявання вучэбнай дзейнасці навучэнцаў па авалоданні імі ведамі, уменнямі і навыкамі, развіцці іх творчых здольнасцяў». Дык давайце прытрымлівацца гэтага становішча і ствараць ўмовы не для правяраючых, не для размнажэння папяровай дакументацыі, а для навучэнцаў.
Наступным, па важнасці, дакументам з’яўляецца праграма вучэбнага прадмета. Плануючы сваю працу, настаўнік у абавязковым парадку павінен прытрымлівацца яе патрабаванняў і ажыццяўляць у адпаведнасці з ёй адукацыйны працэс. У пачатку навучальнага года, на аснове праграмы, ствараецца каляндарна-тэматычнае планаванне. Калі вы хочаце, каб адукацыйны працэс быў даступным, цікавым і ўлічваў асаблівасці сістэмы безадзнакавага навучання, стварайце аўтарскія праекты каляндарна-тэматычнага планавання (на аснове вучэбнай праграмы), а не карыстайцеся ўніверсальным сродкам, якое вам ласкава падалі аўтары праграмы. Калі ў аснове вучэбных заданняў будуць улічаныя магчымасці і інтарэсы вучняў, навучальны працэс стане прадуктыўным і цікавым для іх. Створанае настаўнікам каляндарна-тэматычнае планаванне ўзгадняецца з завучам школы і з’яўляецца дакументам, што дае магчымасць рабіць запісы ў класным журнале без «двайной бухгалтэрыі».

Ёсць яшчэ адзін дакумент, які рэгламентуе працу на безадзнакавай аснове, гэта Інструктыўна-метадычнае пісьмо Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь «Аб арганізацыі работы ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі па ажыццяўленні кантролю і ацэнцы вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў у перыяд безадзнакавага навучання на 1 ступені агульнай сярэдняй адукацыі», якое паведамляе што «форму і спосабы фіксацыі вучэбных дасягненняў вучняў настаўнік вызначае самастойна». А гэта значыць, што вам даецца магчымасць выбраць той спосаб уліку вучэбных дасягненняў вучняў, які прымальны для вас: дазваляе фарміраваць самаацэнку вучняў і дае неабходную інфармацыю для арганізацыі паспяховай дзейнасці навучэнцаў. Кожны настаўнік мае права выбраць той спосаб уліку ведаў, які яму зручны і прыносіць карысць. Стварыце сваю сістэму, якая мінімізуе колькасць справаздачнай дакументацыі, але пры гэтым будзе змяшчаць неабходную інфармацыю для ажыццяўлення аналітычнай і карэкцыйнай дзейнасці. Усе астатнія дакументы носяць толькі рэкамендацыйны характар.

Сшытак па безадзнакавым навучанні: неабходнасць ці раскоша?

Я б яго вызначыў як раскошу. Аналізуючы патэнцыял сшыткаў па безадзнакавым навучанні па прадметах «Выяўленчае мастацтва» і «Працоўнае навучанне», я пабачыў, што патэнцыял фарміравання самаацэнкі навучэнцаў пры іх выкарыстанні вельмі нізкі, блізкі да нуля. Давайце звернемся да Інструктыўна-метадычнага ліста, які рэгламентуе ажыццяўленне безадзнакавага навучання, ён змяшчае наступную інфармацыю: «для фарміравання адэкватнай ацэнкі ўжываецца параўнанне дзвюх самаацэнак навучэнцаў: прагнастычнай і рэтраспектыўнай», тамсама: «унутраная самаацэнка павінна папярэднічаць вонкавай. Гэта дазволіць вучню ўбачыць, што любая вучэбная праца выконваецца, перш за ўсё, для яго самога, а не для настаўніка». Або вось: «пры выяўленні памылак у выкананні канкрэтнай аперацыі педагог арганізуе дыферэнцыяваную працу па іх ліквідацыі». А вось і яшчэ: «у працэсе ацэньвання рэкамендуецца спалучаць ацэнку настаўніка, узаемаацэнку навучэнцаў і самастойную ацэнку навучэнцамі ўласнай мастацка-творчай дзейнасці». Зараз разгледзім змест сшыткаў. На жаль, у сшытках па працоўным навучанні вучню даецца магчымасць ацаніць толькі сябе. А як жа фарміраванне адэкватнай самаацэнкі на аснове ўнутранай і знешняй, а як жа прагнастычныя ацэнка і рэтраспектыўная? Вядома ж, калі ёсць сшытак для самаацэнкі, то ў ім павінна быць закладзена магчымасць ажыццяўляць не толькі самаацэнку, але і ўзаемацэнку вучня вучнем і настаўнікам. Уявіце, што дзіця на кожным уроку па кожным з прапанаваных пунктаў выстаўляе сабе плюс. Ён нават можа паставіць іх ва ўсіх пустых клетках сшытка адразу, апярэджваючы вучэбную дзейнасць. Настаўнік на гэта паўплываць не можа, ён можа ўсталяваць факт выстаўлення знакаў толькі пасля таго, як збярэ сшыткі для праверкі з мэтай запаўнення сваіх табліц па ўліку ведаў. Так, ён можа зрабіць заўвагу вучню на наступным уроку, але не факт, што гэта паўплывае на самаацэнку вучня.

Для каго патрэбна гэты сшытачак ў такім выглядзе? Для вучня? Але ён не здольны аналізаваць інфармацыю і рабіць высновы. Для бацькоў? Сумняюся, што яны нешта разумеюць ў сістэме плюсаў і мінусаў. Яны могуць толькі ацаніць узровень выкарыстання сшытка і не больш. Для настаўніка? Так, для настаўніка гэтая інфармацыя важная і патрэбная, але для таго, каб яе сабраць, ён павінен быць упэўнены, што гэтая інфармацыя аб’ектыўная. Тая інфармацыя, якая з’яўляецца на старонках сшытка, у працэсе яе запаўнення вучнямі, не з’яўляецца аб’ектыўнай і не мае ніякай каштоўнасці ў выглядзе інструмента, здольнага сфарміраваць самаацэнку навучэнца і даць магчымасць настаўніку пабудаваць індывідуальную траекторыю арганізацыі вучэбнай дзейнасці з дзіцем, у якога ёсць цяжкасці. У вучня няма магчымасці параўнаць сваю самаацэнку з узаемаацэнкай, выкананай настаўнікам або іншым вучнем. А значыць, што гэты сшытачак не можа выкарыстоўвацца на ўроках для фарміравання адэкватнай самаацэнкі. Інакш настаўніку давядзецца весці падвойную бухгалтэрыю і правяраць дадатковы стос сшыткаў на ўроку.

Сшытак па выяўленчым мастацтве дае магчымасць вучню выканаць серыю заданняў, заснаваных на тэарэтычных ведах, з наступнай самаацэнкай і ацэнкай настаўнікам. Так, у дзіцяці ёсць магчымасць параўнаць унутраную і вонкавую ацэнкі па кожным заданні, прапанаваным у сшытку, але гэтадазваляе вызначыць, правільна ці няправільна выканана заданне – і не больш. Дадзены сшытак можа выкарыстоўвацца для ажыццяўлення прагнастычнага кантролю пры падрыхтоўцы да практычнай дзейнасці па зададзенай тэме, але не ў якасці асноўнага сродку, які дазваляе атрымаць рэальную карціну фарміравання адэкватнай самаацэнкі практычнай дзейнасці. Яшчэ адной праблемай з’яўляюцца крытэрыі, якія дзецям цалкам не зразумелыя і патрабуюць тлумачэння настаўнікам: «я маю ўяўленне пра: перадачу формы, прапорцый і канструкцыю аб’ектаў» ці вось «я ведаю прыёмы і спосабы мадэлявання аб’ёму адлюстрованых аб’ектаў». Як можа аб’ектыўна ацаніць сябе дзіця, калі ён не разумее, што ацэньвае? Да таго ж, прадстаўленыя крытэрыі носяць агульны характар. Пагадзіцеся, што кожны з нас «мае ўяўленне аб правілах кампаноўкі аб’ектаў на фармаце» і можа не задумваючыся паставіць сабе +. А што з гэтым плюсам адбываецца далей? Настаўнік пасля ўроку збірае сшыткі (дадатковы пачак) і выстаўляе ў сваю табліцу знакі, пастаўленыя вучнем у сшытку. А як гэта працуе далей, на вучня?

Тыя настаўнікі, якія выкарыстоўваюць у працы сшыткі на друкаванай аснове, кажуць пра тое, што ў іх на запаўненне сыходзіць 10–15 хвілін. Многія запаўняюць іх пасля ўрокаў або на перапынку і часцей за ўсё фармальна. Хіба гэта правільна? Дзіцяці патрэбны