Краіна без логікі

Напрыканцы ХІХ стагоддзя ў гімназіі расейскага горада Сімбірска вучыўся хлопчык Валодзя Ульянаў. Не сказаць, каб быў дужа кемлівы, але памяць меў добрую і руплівасці да вучобы хапала. Хлопчык меў фізічную загану: быў картавым. З-за таго над ім пацяшаліся, ён гневаўся, кідаўся ў бойку. І, каб выдзяляцца з шэрагу сваіх крыўдзіцеляў, імкнуўся быць лепшым за іх у вучобе. Акрамя таго, бацькі сачылі за яго поспехамі ў вучобе. Маці, маючы настаўніцкі дыплом, была хатняй гаспадыняй і прыкладвала намаганні, каб даць сваім дзецям найлепшую адукацыю. А бацька займаў пасаду інспектара, затым дырэктара народных вучылішч Сімбірскай губерніі (па норме тых часоў цывільныя пасады і статусна, і матэрыяльна прыраўноўваліся да вайсковых; пасада губернскага дырэктара народных вучылішч лічылася генеральскай), і таксама быў зацікаўлены адукацыяй сваіх дзяцей. Дый настаўнікі, аглядваючыся на тое, чыё дзіця яны вучаць, да таго ж спачуваючы фізічнай загане хлопца, ахвотна ставілі яму самыя высокія адзнакі — пяцёркі ды чацвёркі.

Калі Валодзя вучыўся на апошнім курсе гімназіі, здарылася бяда: яго брат Аляксандр зрабіў замах на цара, за што яго пака­ралі смерцю праз павешанне. Гэтая падзея рэзка змяніла жыццё Валодзі. Гімназісты ўжо ставіліся да яго з павагай; і калі ў нейкай кампаніі ён пачынаў нешта прамаўляць сваім картавым голасам, усе заціхалі і слухалі прамоўцу ўважліва. Бо — «Хто гэта?» — «Гэта брат Аляксандра Ульянава!» Ён паступова станавіўся цэнтрам такіх кампаній. І настаўнікі, выказваючы знешнюю суровасць у адносінах да апальнай сям’і, але ў душы спачуваючы хлопцу, імкнуліся маральна падтрымаць яго і ставілі самыя высокія адзнакі — амаль заўсёды пяцёркі.

Логіка была адзінай дысцыплінай, якая ніяк не давалася Валодзю. Логіка ў тыя часы была адной з галоўных дысцыплін школьнай праграмы. Выкладаў логіку дырэктар гімназіі Тэадор Керэнскі. Ён таксама, як і іншыя настаўнікі, паставіў бы Валодзю пяцёрку, калі б той дацягнуў свае веды хаця б да чацвёркі. Але чацвёрка па логіцы была для Валодзі недасягальнай. Бачачы марнасць сваіх намаганняў, дырэктар усё ж паставіў Валодзю чацвёрку, адзіную сярод астатніх пяцёрак, але настояў, каб хлопцу выдалі па заканчэнні гімназіі залаты медаль.

Пасля гімназіі Валодзя паступіў на юрыдычны факультэт Казанскага ўніверсітэта. Паступаў з праблемамі, бо маці давялося пісаць прашэнне на імя цара, каб дазволілі сыну здаваць іспыты для паступлення ў універсітэт. На другім курсе Ульянава адлічылі з універсітэта па яго ўласнай просьбе. Ён пераехаў у Санкт-Пецярбург і ўжо там аднавіўся на юрыдычынм факультэце. Заняткі амаль не наведваў, бо ўжо актыўна далучыўся да дзейнасці рэвалюцыйных гурткоў, але іспыты паздаваў экстэрнам і атрымаў дыплом юрыста. З гэтым дыпломам у якасці адваката браў удзел у трох ці чатырох судовых працэсах, якія з трэскам прайграў. Усё ж адвакат без логікі — фігура камічная. Пасля гэтага кінуў юрыдычную практыку і прафесійна заняўся рэвалюцыйнай дзейнасцю пад псеўданімам «Ленін». Мабыць, там логіка не вельмі патрабавалася. Юрыстам сябе надалей не лічыў. Калі даводзілася запаўняць нейкія анкеты, у графе «прафесія» пісаў: журналіст. Хаця журналісцкай адукацыі ў яго не было.

Адсутнасць логікі ў яго прамовах і пісьмовых тэкстах кім-нікім заўважалася, але спрацоўвала магічнае: «Хто гэта?» — «Гэта брат Аляксандра Ульянава!» Як Валодзя Ульянаў-Ленін адпомсціў царам і царызму за смерць свайго брата, вы ўжо добра ведаеце.

На развалінах царскай Расейскай імперыі стварылася новая дзяржава — Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, або карацей: Савецкі Саюз. У гэтай дзяржаве Ульянаў-Ленін яго палітычнымі спадкаемцамі быў абвешчаны найвялікшым геніем усіх часоў і народаў. Выдаваліся кнігі, прысвечаныя яго жыццю, у тым ліку гімназічным гадам. У некаторых з іх друкаваўся яго гімназічны дыплом: руская мова — 5, славяназнаўства — 5, гісторыя — 5, геаграфія — 5... Толькі два радкі там праглядваліся невыразна, нібыта туды пырснулі вадой і тэкст аказаўся размытым (ну зразумела ж: дакумент стары, не вельмі добра захаваўся). Такая доля спасцігла першы радок — «закон Божы», па якім Валодзя таксама меў пяцёрку, і радок у сярэдзіне старонкі — «логіка». Што ў Валодзі было па логіцы — не прачытвалася. Але дадавалася прытым, што Валодзя атрымаў па заканчэнні гімназіі залаты медаль, з чаго кемлівы чытач мог здагадацца, што і па логіцы было як трэба. А каб людзі не вельмі зважалі на гэты радок — ЛО-ГІ-КУ З ПРА-ГРА-МЫ СА-ВЕЦ-КАЙ ШКО-ЛЫ ВЫ-КІ-НУ-ЛІ.

Калі людзі, пачынаючы восенню 1918 года чарговы навучальны год, не знайшлі ў адукацыйнай праграме логікі, яны палічылі, што дапушчана нейкая дзікая памылка, якую трэба тэрмінова паправіць. Пайшлі лісты ад настаўнікаў, навукоўцаў, грамадскіх дзеячоў — у Цэнтральны Камітэт партыі, у саўнаркам, у наркамат адукацыі — з прапановамі і патрабаваннямі вярнуць логіку ў школьную праграму. Друкаваліся артыкулы ў часопісах і газетах у абарону логікі, абараняліся кандыдацкія і доктарскія дысертацыі, праводзіліся навуковыя канферэнцыі, прысвечаныя неабходнасці вывучэння логікі ў школах. Гэта доўжылася цягам усёй гісторыі СССР.

Адна такая канферэнцыя ў статусе ўсесаюзнай праводзілася на пачатку 80-х гадоў у Магілёве, бо тут жыў і працаваў адзін з актыўных абаронцаў логікі прафесар А.Столяр. Канферэнцыя сабрала каля 60 навукоўцаў — і сівых прафесароў, і маладых выкладчыкаў ВНУ з усёй краіны — Ленінград, Масква, Кіеў, Новасібірск, Ташкент, Барнаул... Я слухаў гэтых людзей, аднаго за адным, слухаў іх пераканаўчыя аргументы на карысць вяртання логікі ў школьную праграму — і ў мяне паступова стваралася ўражанне, што вось стаіць вялікі натоўп перад міністэрствам адукацыі і выгуквае: Вярніце логіку ў школу! Вярніце логіку ў школу!! Але міністэрства адукацыі стаяла насмерць: адступаць няма куды, за намі Ленін.

Трэба сказаць, што ў гісторыі савецкай адукацыі быў маленькі перыяд, калі логіку ў школу вярнулі. Вярнулі яе ў 1947 годзе, бо ўжо нават Сталін заўважыў, што ні члены Палітбюро, тым болей члены ЦК партыі, ні чыноўнікі ўраду ці ў нейкіх міністэрствах на нарадах не ўмеюць разважаць, а проста спрабуюць перакрычаць адзін аднаго. Да таго ж яму прынеслі аналіз страт Савецкага Саюза ў часы вайны, з якога выразна вынікала, што калі б ваеначальнікі маглі разважаць лагічна, гэтых страт было б нашмат менш.

І 3 снежня 1946 года ЦК УКП (б) прыняў пастанову «Аб выкладанні логікі і псіхалогіі ў сярэдняй школе». Быў спешна напіса­ны падручнік па логіцы для школы (выдатны падручнік Паварніна, скарыстоўваны яшчэ ў царскія часы, перавыдаць чамусьці не захацелі) і логіку ў школах (не ва ўсіх, бо не хапала падручнікаў і кадраў) пачалі выкладаць не настаўнікі матэматыкі, а... настаўнікі літаратуры (?!). Рэдкі (хаця мо не такі ўжо й рэдкі) выпадак, калі даручэнне Сталіна было ціха сабатавана: логіку ў школы як бы фармальна вярнулі, але ўзровень яе выкладання зводзіў тое вяртанне да нуля. Сталін памёр вясной 1953 года, а ў верасні таго года логікі ў школьнай праграме ўжо не было. Патлумачылі неабходнасцю барацьбы з перагрузкай школьнікаў. Логіку пакінулі маленькім фрагментам у курсе псіхалогіі. Але ў 1955 годзе (пры Хрушчове) школьнікаў разгрузілі і ад псіхалогіі. Псіхалогію выкінулі, а разам з ёй выкінулі і парэшткі логікі. Можна лічыць, што ўсе 70 гадоў Савецкі Саюз існаваў без логікі.

Лёгка зразумець пазіцыю тых людзей, якія звярнулі ўвагу Сталіна на нелагічнасць паводзін членаў савецкага ўрада і якія асмеліліся пакласці перад Сталіным той аналіз ваенных страт. Яны змагаліся за прыстойную адукацыю свайго народа. Але давайце паспрабуем зразумець і тых, хто перашкаджаў гэтаму. Магчыма, яны хацелі, каб гэтая пачварная краіна, дзе жыццё чалавека нічога не вартае, як найхутчэй скончыла сваё існаванне, і небезпадстаўна лічылі, што без логікі тое здарыцца раней. Мелі рацыю і адны, і другія.

Утвораную такім чынам дзірку школьнай праграмы вымушаны былі закрываць іншыя навукі, найперш матэматыка як самая лагічная з навук.

І далей мы будзем гаварыць пра матэматыку.

Глядзіце і слухайце лекцыю "Матэматыка як частка культуры".