Мова мая няродная!

Міхась Булавацкі
28.05.2014

 

Истинная любовь к своей стране немыслима без любви к своему языку. Человек, равнодушный к родному языку, – дикарь. Он вредоносен по самой своей сути потому, что его безразличие к языку объясняется полнейшим безразличием к прошлому, настоящему и будущему своего народа.

Константин Паустовский

 

    Знаёмы дацэнт-філосаф неяк накінуўся на мяне: “Мне сказали, что «ум» и «разум» на белорусский переводятся одинаково – «розум». Но ведь это же так обедняет язык философии! В одном этом переводе теряется столько нюансов и оттенков! Неужели белорусский язык настолько беден?”. – “А мне сказалі, – усміхнуўся я, – што «любоў» і «каханне» перакладаюцца на рускую мову аднолькава – «любовь». Але ж гэта так збядняе мову! «Любить женщи­ну» і «любить макароны» – няўжо гэта адно і тое ж? Колькі губляецца нюан­саў і адценняў! Няўжо руская мова настолькі бедная? А «грамадства» і «таварыства» – зноў аднолькава перакладаюцца: «общество»! А «густ» і «смак» – «вкус». Якое падабенства бачыць руская мова паміж «музыкальным густам» і «смакам сялёдкі»?” Збянтэжаны маім націскам апанент адышоў...

   А мне падумалася: у кожнай мове можна пры вялікім жаданні знайсці тыя ці іншыя недахопы ў параўнанні з іншымі мовамі; але ёсць шмат людзей у Беларусі, якія ахвотна і актыўна шукаюць іх менавіта ў беларускай мове. Такое вялікае жаданне ўзвысіць сваю мову, прынізіўшы чужую (чужую?), уласцівае людзям неглыбокага розуму. Але некаторым з іх проста не хапае адукацыі, не хапае ведаў, інфармаванасці. 3 іншага боку, на расейцаў і ўвогуле на расейскамоўны люд накладвае адбітак сфармаваная вякамі імперская самасвядамасць насельнікаў Расеі («вялікае прызначэнне Расеі», «Масква – трэці Рым…» і да т.п.).

   Прызнаючы вялікую ролю расейскай мовы ў гісторыі сусветнай культуры, я б хацеў паразважаць аб яе сённяшнім стане.

   Мне скажуць: а якая табе справа да не сваёй мовы? Вось у тым жа й справа, што мову, не родную мне, я вымушаны лічыць сваёй, бо вялікая частка жыцця з гэтай мовай пражыта. І зараз гэтая мова – адна з дзяржаўных моваў маёй краіны.

 

Э, Ё

 

   Кірылічны алфавіт, які скарыстоўваецца часткай славянскіх народаў, на працягу стагоддзяў натуральна шліфаваўся і ўдасканальваўся. Некаторыя літары адпадалі, знікалі, некаторыя новыя ўводзіліся, замацоўваліся, некаторыя пераносіліся з роднасных моваў.

   Літара ё ўпершыню была скарыстана М.Карамзіным у 1796 годзе. Замаца­ваўшыся ў рускай мове, яна натуральна перайшла ў роднасную беларускую, бо Беларусь, дзякуючы вайсковаму таленту Суворава, стала ўжо часткай Расеі. “Наўзамен” у расейскую мову перайшла літара э, якая скарыстоўвалася ў бела­рускай графіцы з XV ст.

   У беларускай мове адносіны да гэтых літар паважлівыя: е і э не блытаюц­ца, у кожнай сваё прызначэнне, і кропачкі над ё заўсёды пішуцца, каб правільна чытаць, адрозніваючы лес ад лёсу і прыёмны дзень ад прыемнага дня. Зусім па-іншаму ставяцца да гэтых літар расейскамоўныя людзі.

   Услухайцеся ў расейскія словы десять і декан. У першым д мяккае, у другім д цвёрдае. Каб адлюстраваць гэтую розніцу ў цвёрдасці пры пісанні, варта было б выкарыстаць розныя літары – е (десять) і э (дэкан). Але да літары, запазычанай у “малодшага брата”, адносіны грэблівыя. Яе імкнуцца скарыстоўваць як мага радзей. Рэгби досыць хутка пераўтварылася ў регби. Эвклид ужо Евклид. Зараз ідзе атака на слова каратэ, усё часцей у прэсе сустракаецца: карате. І брэйн-ринг паступова і настойліва ператвараецца ў брейн-ринг. А чытач сам павінен здагадвацца, дзе за літарай е хаваецца цвёрдае э. Прамашка выйшла на слове сэр, але ж “няма правілаў без выключэнняў”.

   Ну ды хай сабе так з “чужой” літарай! Але ж вось свая, карамзінаўская ё. Да яе стаўленне не лепшае: кропачкі дазволена не ставіць, пакідаючы рэбус угадвання ненапісаных кропачак чытачу. У большасці выпадкаў угадаць няцяжка. Але ў словах запазычаных, асабліва ў імёнах і прозвішчах людзей, гэта стварае істотныя праблемы і прыводзіць да шматлікіх скажэнняў.

   Так, ангельскага матэматыка Church (па-расейску Чёрч) ненапісаннем кропачак ператварылі ў Черча (і на беларускую перакладаюць часта з расейскай: Чэрч замест правільнага: Чорч). Вядомых расейскіх мастакоў латышскага паходжання Рорыхаў (Рёрих) пераўтварылі ў Рэрыхаў (Рерих). Магчыма, чулі пра вугорскага паэта Шандара Петэфі (Петефи)? Але не было такога паэта! Быў Пецёфі (Петёфи). Аднойчы слухаў выступленне нейкага расейскага прафесара, які падмацаваў сваю думку цытатай з “любімага паэта Шандара Пётэфі”. Ведае прафесар, што павінна быць тут недзе літара ё, але ж навошта ўгадваць – загляні ў энцыклапедыю.

   Такія праблемы не толькі з чужымі прозвішчамі. Са сваімі не лепш: матэматык Чабышоў (Чебышёв) ужо стаў Чэбышавым (Чебышев – тут непастаўленыя кропачкі ўжо і націск перанеслі на першы склад). Аналагічных прыкладаў чытач сам знойдзе вялікае мноства, бо існуе, як налічылі даследчыкі, больш за 1100 прозвішчаў расейскіх грамадзян і больш за дзесяць тысяч геаграфічных назваў з выкарыстаннем літары ё.

   Раз-пораз успамінаецца радок з М.Лермантава: “А годы уходят, все лучшие годы”. Што напісаў сам Лермантаў: все ці всё? Для мяне гэта не адно і тое ж. І для яго, мяркую, таксама. А для вас?

   Што за праблема – паставіць кропачкі? Націснуць іншую клавішу кампу­тара ці, раней, друкавальнай машынкі! І тады б зніклі бессэнсоўныя спрэчкі – як правільна казаць: свекла ці свёкла? Варёный ці вареный? Маневры ці манёвры? Пакуль не будзем ставіць кропачкі ў патрэбным месцы, гэтыя спрэчкі будуць бясконцымі.

   Нядаўна палез у слоўнік, каб перакласці слова “скабрезный” на беларускую мову, і выявіў, што правільна: скабрёзный! Ніколі б не падумаў. Адусюль чую і сам паўтараю: скабрезный. І колькі яшчэ такіх знявечаных слоў знойдзецца?

   Выразны прыклад характэрнай адметнасці расейскага чалавека: стварыць сабе праблему, каб потым гераічна змагацца з ёю. Ну калі расейцы без гэтага жыць не могуць, то й Бог з імі, але ж навошта гэтыя праблемы нам?

   Таму хацелася б параіць беларускім рэдакцыям, выдавецтвам, якія друку­юць расейскамоўныя тэксты, кропачкі над ё ўсё ж ставіць. Дапаможам братня­му народу паважаць сваю мову!

   Трэба адзначыць, што ў Расеі маюцца навукоўцы і грамадскія дзеячы, якія актыўна змагаюцца за кропачкі над ё. Мабыць, самы ўпарты з іх – галоўны ёфікатар (старшыня Саюза ёфікатарў) Расеі Віктар Чумакоў, рэдактар часопіса “Народное образование”. Ён нават кнігу выдаў “Два века русской бувы Ё. История и словарь”. Намаганнямі расейскіх ёфікатараў пастаўлены помнікі літары ё ў Маскве і на радзіме М.Карамзіна ў Сімбірску (зараз Ульянаўск). Лячэнне расейскай мовы ад гэтай хваробы дае эфект, праўда, пакуль маленькі. Будзем чакаць…

 

Ура!

 

   Карысная навука – этымалогія (навука аб паходжанні слоў). Яна дапамагае выкарыстоўваць словы па іх дакладным прызначэнні. Калі забыць гісторыю слова, то атрымаем тое, пра што будзе гаворка ніжэй (мяркую, нешта падобнае можа адбывацца і з народамі).

   А ў Расеі да нядаўніх часоў этымалогія была не ў пашане: першы этымалагічны слоўнік расейскай мовы створаны толькі ў ХХ стагоддзі і створаны ён немцам Фасмерам, які мэтаскіравана шукаў сувязі расейскай мовы з еўрапейскімі мовамі і прыкметна менш даследаваў азіяцкі кірунак гэтай праблемы.

   Вядома ж, што сучасная расейская мова сфармавалася пад моцным уплывам татара-маголаў, што “даглядалі” Расею ў ХІІІ-ХIV стагоддзях. (Я адмыслова пішу “маголаў”, а не “манголаў”, бо згодны з Г.Насоўскім і А.Фаменкам, што Расею паланілі не манголы, якім скакаць на конях да Еўропы трэ было не менш за паўгода, а паволжскія народы, аб’яднаныя тэрмінам “татара-маголы”. Расейская гісторыя перанасычаная міфамі, а казкі ў расейцаў – вельмі папулярная літаратура.)

   Татара-магольская конніца ішла ў атаку з дзікімі застрашальнымі крыкамі “Урра-агуу!”, што азначала “смерць!”. Па адной з версій, якая мне падаецца найбольш слушнай, ад гэтага “урагу” ў расейскую мову ўвайшлі словы враг і ура (магчыма, і ураган). Што тычыцца слоў ураган (нясе смерць) і враг (той, хто зычыць табе смерці), то з іх сэнсамі ўсё ў парадку, яны цалкам адпавядаюць слову “смерць”. Але ж вось “ура”?!

   Калі салдат бяжыць у атаку і крычыць “Урра!”, то гэты крык таксама адпавядае сэнсу: салдат бяжыць забіваць. Але ж успомнім нядаўнюю савецкую (дый сучасную беларускую) рэчаіснасць: ваенныя парады, дэманстрацыі працоўных...

   Генерал аб’язджае войскі на парадзе: “Здравствуйте, товарищи гвардейцы! Поздравляю вас с годовщиной октябрьской революции!” У адказ раскацістае “Урррра!” (“смерць!”). I генерал задаволены. Праз сотню метраў яму крычаць новае “Урррра!”... Кайф!

   А на трыбунах пад нагамі ў Леніна ў кожным абласным цэнтры мясцовы сакратар ці старшыня вітае натоўп: “Да здравствует советская молодёжь!”. – “Урра!” – зычыць яму савецкая моладзь і ідзе далей. “Да здравствует наш геро­ический народ, воодушевляемый и направляемый коммунистической партией!” – “Урра!..”. Каму зычаць дэманстранты смерці? Ды нікому, яны проста не ведаюць, што крычаць аб смерці. І крычаць ад душы. Даруй ім, Божа, бо не ведаюць, што крычаць! Але ж ёсць меркаванне, што слова валодае і матэрыяльнай сілай…

 

Маць!..

 

   У майго брата, калі ён служыў у войску, быў блізкі сябрук, грузін Вано. Неяк яны сядзелі разам, чысцілі вінтоўкі, размаўлялі. І брат у адказ на нейкую рэпліку Вано бяззлобна і звыкла выгукнуў: “... тваю маць!..”. Далей адбылося нечаканае: разгневаны Вано схапіў штык і кінуўся на сябра. Нейкім цудам тому ўдалося пазбегнуць ранення.

   Астыўшы, Вано патлумачыў, што ў Грузіі няма больш цяжкай абразы, чым кепскае слова пра маці. Такая абраза змываецца толькі крывёю.

   Так у Грузіі. Зусім інакш у Расеі. Там ад слова “маць” утварылася назва адмысловай расейскай лаянкі (мат, мацюкі, мацюкацца), якая ўжо прызнана элементам расейскай культуры, яна вывучаецца, друкуюцца навуковыя арты­кулы, прысвечаныя мату, выдаюцца тоўстыя слоўнікі. Галоўная мэта гэтай “навукі” – даказаць, што расейская лаянка не запазычана ў татара-маголаў, а існавала яшчэ раней. Маўляў, знойдзены нейкія старажытныя берасцяныя граматы з такімі словамі і г.д.

   Не буду казаць пра ўсё слоўнікавае багацце расейскага мата, спынюся толькі на адным, але галоўным словаўтварэнні “… тваю маць!” Магу пагадзіцца з тым, што першае з гэтых трох слоў, якое тут пазначана шматкроп’ем, ужывалася ў Маскоўскім княстве яшчэ да з’яўлення татара-маголаў. Магчыма, што заваёўнікі і пачалі яго выкарыстоўваць таму, што яно было зразумелым на заваяваных землях. Але тады яно не выкарыстоўвалася ў спалучэнні з словам “маць”. Цалкам гэтае словаўтварэнне менавіта ад татара-маголаў. І ў іх гэта не было лаянкай. Гэта была нейкая слоўная формула, з якой заваёўнікі звярталіся да заваяваных – маўляў, ты мяне павінен слухацца як свайго бацьку.

   У ваяўнічых усходніх народаў быў натуральны культ мужчыны, культ бацькі. Там паважаўся і ўзвышаўся той, хто мог ваяваць. Жанчыны не ваявалі, таму яны былі толькі прыслугай мужчыны – гаспадара і ваяра, жанчыны павінны былі ва ўсім падпарадкоўвацца мужчыне, што б ён ні загадаў. Дзеці маглі не паслухацца маці, але не падпарадкавацца бацьку – гэта было нечувана. Свае звычкі, традыцыі татара-маголы пераносілі на заваяваныя землі.

   “Я … тваю маць!” – казаў татарын маскалю. І гэта азначала: я табе як бацька, ты павінен мне падпарадкоўвацца і выконваць мае загады. Магчыма, у гэтую фразу заваёўнікі ўкладвалі і нейкую грэблівасць.

   Дарэчы, такая грэблівасць маскалямі была заслужаная. Калі верыць вя­домаму расейскаму гісторыку Льву Гумілёву (сыну Ганны Ахматавай), татара-маголы пайшлі ваяваць Маскву пасля таго, як былі забітыя і абезгалоўленыя іх паслы, што прыбылі ў Маскву з дарамі і просьбай прапускаць праз маскоўскія землі татарскія караваны для гандлю з Еўропай.

   Урэшце Маскоўскае ды суседнія княствы змаглі вызваліцца ад доўгай і ненавіснай татара-магольскай кабалы. Ды амаль два стагоддзі такога жыцця не маглі прайсці бясследна. Некаторыя звычкі, традыцыі, словы і словаўтварэнні заваёўнікаў засталіся жыць на маскоўскай зямлі. Не могучы ад гэтага пазбавіц­ца, маскоўскія людзі пачалі выкарыстоўваць гэта ў прыніжальнай форме. Так фраза “… тваю маць!” з пэўнай і сэнсаваскіраванай слоўнай формулы пераўтварылася ў брудную лаянку. У лаянку, якую расейскія людзі з цягам часу зрабілі сваім гонарам.

   Неяк чытаў успаміны былога лётчыка эскадрыльі “Нармандыя-Нёман”. Французскія лётчыкі, – пісаў мемуарыст, – зусім не ведалі рускай мовы, але ж як яны па-руску мацюкаліся! Адчуваецца, з якім гонарам чалавек пра гэта піша. Яго проста распірае ад гонару з таго, што яго лаянка так хутка і добра прыжылася ў вуснах француза. І няўцям чалавеку, што для француза гэта бяссэнсавы набор гукаў і нічога болей. Уяўляю сабе твар гэтага француза, калі б яму патлумачылі, што гэтай нібыта лаянкай ён кажа фрыцам, на якіх скідвае бомбы: я ваш бацька і вы павінны мяне слухацца.

   Як бы там ні было, няма больш ніводнага народа, у мове якога слова “маці” ўваходзіла б у самую брудную лаянку, у пракляцці. Толькі расейскі мужык нароўні са здольнасцю добра выпіць ганарыцца здольнасцю шматпавярхова абмацюкаць бліжняга і дальняга.

   Сёння мовай Пушкіна, Тургенева ў Расеі валодае невялікае кола інтэлек­туалаў, эліта інтэлігенцыі. У астатніх – ад міністра да пастуха – казённы “бэй­сік”, дзе мат адыгрывае вядучую “связующую” ролю. Гэтую мову пад назвай “руская” засвойваюць і беларусы. Паслухайце “русский язык” на нашых вулі­цах, будаўнічых пляцоўках, на стадыёнах ці каля школы (сярод дзятвы – асаблі­ва!). Вось што застаецца ад мовы сапраўды вялікай і магутнай, калі яна трапляе на язык плебса, на язык раба і халопа. Сёння сярод гэтага плебсу шмат якія расейскія пісьменнікі і артысты. Ну што тут скажаш: мат – элемент расейскай культуры…