Чытала ўчора новы зборнік вершаў Машы Бадзей, "Мёд і дым", і на адным радку ў мяне пахаладзела пад каленкамі і заняло дыханне.
На горкай Проні ўсё скончыцца,
і ўсе памірацца тыя, хто застануцца, –
Казаў мой першы прадзед сыну.
Проня была чырвоная ад крыві, –
Апавядаў другі прадзед дачцэ.
Проня была чырвоная ад крыві. Справа ў тым, што гэтыя словы – літаральна – я ўжо чула, і не раз.
Я іх чула ад дзеда Паўла, якому менавіта на Проні ў той вайне адарвала нагу. Ён паспеў паваяваць два тыдні, васемнаццацігадовы дзед, фактычна ўвесь час праседзеў у акопах пад бясконцым артылерыйскім агнём, што праўда, паспеў атрымаць ордэн Чырвонай зоркі – і стаць інвалідам. З Проні яго адвезлі ў госпіталь, а потым камісавалі.
Дзед пра вайну нам амаль нічога не распавядаў, так, мог кінуць два-тры словы. Сярод іх і былі гэтыя – "Проня была чырвоная ад крыві". Менавіта вось у такім выглядзе, даслоўна.
Я раней успрымала іх як вобраз. Ну сапраўды, словы такія, збітыя. "Нямігі крывавыя берагі", шмат разоў чытала такое то ў адной кніжцы, то ў другой. Дзед мой быў чалавекам у некаторым сэнсе паэтычным, то мог сабе дазволіць.
Але ўчора мяне проста працяла ад макаўкі да пят. Я напісала Машы. Маша чула гэтыя словы ад бабулі – менавіта вось так, як яны згаданыя ў радку і як іх казаў мой дзед.
Яе прадзеда звалі Анікан Цітоў. Майго дзеда – Павел Севярынец. Яны былі маладыя хлопцы, яшчэ нават не бацькі, не тое што ўжо дзяды ці прадзеды. Быў дзень, была нейкая агульная хвіліна. Яны абодва глядзелі на Проню. І Проня была чырвоная ад крыві.
І яны нічога нікому не расказвалі пра вайну, а гэта расказалі.
…
Пасля апошняга паста пра раку Проню і верш Машы Бадзей мне пішуць людзі, і ў каментарах, і ў прыват, пра сваіх дзядоў, прадзедаў і бабуль, у чыім лёсе таксама была Проня.
І гзта ўсё жахлівыя гісторыі, з адарванымі рукамі, нагамі, з крывавай вадой, знішчаным жытлом і палеткамі, з лясамі і гаямі, што выраслі на касцях.
Але ж гзта пішуць унукі і праўнукі тых маладых людзей, што трапілі ў адну з самых жудасных мясарубак той вайны. Жывое сведчанне таго, што і гэта можна прайсці.
Як жа мала я абдымала свайго дзеда, які вельмі нас любіў, але не ўмеў выказаць. Я памятаю, што ў апошнія гады, калі яго ўжо разбіў інсульт, забраўшы здаровую частку цела і не закрануўшы тую, дзе была адарваная нага – ад усяго засталася адна толькі жывая рука, і ён, седзячы ў інвалідным крэсле, той адной рукой то сек траву свінням, то нават пілаваў нешта тоненькае – як ён радаваўся, калі нехта з нас, унукаў, бег міма па сваіх справах і раптам звяртаў на яго ўвагу і нешта такое прыязнае кідаў у ягоны адрас. Вочы ажно свяціліся.
Maria Badzei трэці дзень я жыву ў вашым вершы. Дзякуй вам.
…
Ёсць вайна ці няма вайны
Усё адно жывеш нібы на вайне
Ёсць віна ці няма віны
Ніколі не ведаеш хто цябе пракляне
Каму ты сонца закрыў
чыёй ты выпіў вады
хто не дараваў табе крыл
хто хацеў каб ты не туды а сюды
і нават тады
калі ўсім здавалася хапала пітва і хлеба
калі над усімі было адно бясконцае чыстае неба
і аднолькавыя ва ўсіх мазалі
усё адно ніяк не маглі гэта ўсё падзяліць
дык цяпер і хлеб – палын-лебяда
і адна на ўсіх бяда
але раптам агледзяць з тугой наваколле
а што калі ў каго болей.