Пад Менскам ужо 16 гадоў працуе падпольны ліцэй, дзе ўсе прадметы выкладаюць па-беларуску. Выпускнікам ліцэя адкрыты ўсе дзверы - але не ў Беларусі.
Ужо амаль 16 гадоў Беларускі гуманітарны ліцэй імя Якуба Коласа працуе ў падполлі. У спісе навучальных устаноў Мінска яго не знайсці, ён размяшчаецца ў катэджы пад Мінскам, і трапіць туды можна на электрычцы. Ад станцыі дзесьці кіламетр трэба ісці пешшу. Але мы выбіраем шлях найменшага супраціву і дабіраемся да ліцэя на машыне.
У пярэднім пакоі катэджа, аддадзенага пад гардэроб, нас сустракае чорны кот, што ляніва разваліўся на лаўцы. На ўваходзе ў жылую частку дома - ветлівая шыльда: "Зачыняйце за сабой дзверы".
У падпольным ліцэі можна хадзіць у джынсах і з зялёнымі валасамі, піць ваду і каву на ўроках, абедаць прама ў класе на перапынках і мець уласнае меркаванне. Настаўнікі і ліцэісты маюць зносіны па-беларуску, усе прадметы выкладаюцца на беларускай мове - гэта рэдкасць для сярэдняй школы ў Беларусі. З трохсот мінскіх школ, гімназій і ліцэяў такіх ўсяго дзесяць.
"Ліцэй адрозніваецца ад звычайнай школы падыходам да навучання. Па-першае, тут складаней, - тлумачыць ліцэіст Ваня Філімонаў. - Па-другое, тут настаўнікі не такія савецкія, як у звычайнай школе. Ты заўсёды можаш выказаць сваю думку, настаўнік можа падтрымаць цябе ці не, правесці дыскусію на ўроку, і гэта ўсё падтрымліваюць. Тут ставяць адзнакі не таму, што ў цябе ёсць рэпутацыя выдатніка, а за твае сапраўдныя веды. То бок, ты можаш як скаціцца, так і падняцца".
"Тут больш высокі ўзровень адукацыі і атмасфера ... Яна абсалютна іншая", - згаджаецца Каця Жылінская, Ваніна аднакласніца. Ваня і Каця вучацца на 4-м курсе ліцэю, які адпавядае 11-му класу школы. Яны ўжо склалі планы на будучыню: дзяўчына хоча звязаць жыццё з біялогіяй, а хлопца цікавяць гульнявыя распрацоўкі.
Ліцэй не прыдумалі - ён прыдумаўся сам
Заснавальнік і нязменны дырэктар ліцэя - Уладзімір Колас. Ён не выглядае стомленым, але ў вачах - сум. Дырэктар распавядае, што, ствараючы ліцэй практычна трыццаць гадоў таму, разумеў, што на адным беларускай мове далёка не з'едзеш. Трэба было прыдумаць нешта такое, чаго няма ні ў адной школе.
"Даваць добрую адукацыю еўрапейскага ўзроўню, якая прыносіць перспектывы ў жыцці. Беларуская мова не павінна быць на ўзроўні лапцей, яна павінна асацыявацца з цывілізаванасцю і еўрапейскасцю.
Якія ў ліцэістаў перспектывы? Я ім і сам зайздрошчу. Дзе яны зараз? Па ўсім свеце, на вельмі добрых пасадах. Ліцэй дае разуменне таго, што трэба рабіць, як гэта рабіць і куды трэба імкнуцца. Зараз ліцэістам з задавальненнем даюць стыпендыі польскія ўніверсітэты, яны вучацца па ўсёй Еўропе, у ЗША. Вядома, шкада, што большасць з'язджаюць з Беларусі, але гэта ўжо не наша праблема. У Беларусі для іх цяпер няма прымянення. Але, будзем спадзявацца, што сітуацыя зменіцца, яны вернуцца, і міжнародны вопыт спатрэбіцца тут".
Праблемы пачаліся пасля абрання Лукашэнкі
Спачатку Коласаўскі ліцэй існаваў як нядзельны, а ў 1992 годзе з падачы Міністэрства адукацыі ператварыўся ў поўнафарматную сярэднюю школу. Восем груп па трыццаць чалавек прыступілі да заняткаў. Але спакойнае існаванне доўжылася нядоўга. У 1994 годзе, з прыходам да ўлады Аляксандра Лукашэнкі, у ліцэя пачаліся праблемы. Беларусізацыя грамадства была згорнутая. Падручнікі, па якіх вучыліся дзеці, знішчаны.
Праз два гады ў ліцэістаў паспрабавалі адабраць будынак, ўсё лета вучні і настаўнікі прастаялі ў пікетах. У 1997 годзе ўлады вырашылі аб'яднаць Коласаўскі ліцэй з яшчэ адной навучальнай установай - ліцэем БДУ. Не атрымалася.
"У 2003-м нам прызначылі дырэктарку, якая, як аказалася, не размаўляе па-беларуску. Наогул. У самым пачатку, калі мы згаджаліся на прапанову міністэрства, я сказаў:" Калі пачнуцца спробы нас нагнуць і прымусіць рабіць не тое, дзеля чаго мы стварыліся, мы вернемся туды, адкуль прыйшлі ". Вось туды мы і вярнуліся, так і існуем", - успамінае дырэктар.
Дзеці на асфальце
У 2003 годзе ліцэй зачынілі, але ліцэісты не змірыліся з гэтым. Тое, што яны зрабілі, здзівіла нават Уладзіміра Коласа:
"Калі б маю школу зачынілі, то для мяне гэта было б свята. Я быў бы шчаслівы! Я б ніколі не рабіў таго, што рабілі ліцэісты. Яны стаялі на асфальце з раніцы да позняга вечара і змагаліся за свой ліцэй. Гэта была найвышэйшая адзнака таго, што мы робім ".
1 верасня 2003 года ліцэісты правялі заняткі пад адкрытым небам, побач з родным будынкам па вуліцы Кірава. Зараз у ім размяшчаецца суд.
"Міліцыянты стаялі, слухалі гэтыя лекцыі і па заканчэнні казалі:" Эх, шкада, што скончылася. Так цікава было! ".
Ліцэісты выйшлі з плакатамі на праспект Незалежнасці - у самы цэнтр горада. Адзін з лідэраў тых пратэстаў Франак Вячорка згадвае, што людзі, якія праходзілі міма ліцэістаў, былі ў шоку ад мітынгоўцаў дзяцей.
"Як могуць людзі пратэставаць, калі ім 12-13 гадоў? Мы ўзялі вялікія белыя лісты, пачалі маляваць плакаты" Вярніце ліцэй "," Коласаўскі ліцэй не аддамо "," Будзем змагацца да перамогі ". З гэтымі плакатамі дзвесце чалавек выйшлі на праспект Незалежнасці і спявалі песні. Мінск бачыў розныя пратэсты, бачыў, як збіваюць людзей. А тут дзеці з плакатамі цэлы дзень стаяць у абарону сваёй школы. Дзе вы бачылі, каб людзі абаранялі сваю школу? Але ліцэй быў такім месцам, куды хацелася хадзіць і за якое хацелася змагацца! "
Выпускнікі аддаюць сюды дзяцей
Пасля закрыцця ліцэй сышоў у падполле. Заняткі праводзіліся то ў звычайнай кватэры, то ў склепе касцёла. Цяпер каля сямідзесяці ліцэістаў займаюцца ў катэджы пад Мінскам. Паступіць сюды можна з 8-га класа - на першы курс, папярэдне прайшоўшы сумоўе.
Заняткі ў ліцэі прыходзіцца сумяшчаць з вучобай у асноўнай школе, але ёсць яшчэ два варыянты: перайсці на індывідуальны план навучання (гэта значыць, што дзіця засвойвае матэрыял дома сам, але здае ў школе ўсе кантрольныя і тэсты і атрымлівае адзнакі за чвэрць) або зусім забіраць дакументы і здаваць экзамены экстэрнам пасля 9-га і 11-га класаў.
"Многія з нашых выпускнікоў аддаюць сюды дзяцей, - распавядае Уладзімір Колас. - Конкурс ёсць і цяпер, але не такі, як быў раней, - па 15 чалавек на месца".
Праграмы, па якіх вучацца ліцэісты, адпавядаюць школьным, але нацэлены на еўрапейскую адукацыю.
"Мы навучаем так, як бачым, як самі лічым, як разумеем. І без хлусні. Дзеці нашы гэта разумеюць. Быў адзін выпадак, калі дырэктарка школы, дзе наш вучань здаваў экстэрнат, сказала, што, маўляў, я пайду на экзамен па грамадазнаўстве і пакажу яму! Прыйшла - і паставіла яму дзесяць ", - кажа Уладзімір Колас.
Франак Вячорка паступіў у ліцэй у 2001 годзе. Пасля вучобы быў адлічаны з журфаку БДУ, але пасля скончыў Варшаўскі ўніверсітэт па спецыяльнасці "Сувязі з грамадскасцю і медыямаркетынг" і магістратуру Амерыканскага універсітэта (Вашынгтон, ЗША) па праграме "Міжнародная камунікацыя".
"Што мне даў ліцэй? Каманду і разуменне, што ўсё толькі пачынаецца, - прызнаецца Вячорка. - Мы ўсе выпусціліся і раз'ехаліся па розных частках Беларусі, Еўропы, свету, пайшлі ў розныя сферы - піяр, рэкламу, актывізм, міжнародную дзейнасць. Мы стварылі вакол сябе маленькія мікраліцэі. Зараз па ўсім свеце ёсць нефармальная сакрэтная сетка выпускнікоў ліцэя, у якіх ёсць агульныя тэмы, размовы, каштоўнасці, мы ўсе гаворым па-беларуску, у нас ва ўсіх ёсць адказнасць за краіну. Няма ні аднаго ліцэіста, які б зваліў і забыўся ".
"Мы тут толькі для дзяцей, а ў школе - сталыя справаздачы"
Пакоі катэджа перароблены пад навучальныя класы, у кухні размяшчаецца настаўніцкая, у склепе абсталяваны кабінет біялогіі. У адным з класаў на сцяне вісіць герб "Пагоня", а на мікрахвалеўцы пад ім ляжыць злепак чэрапа.
Ірына Палтаржыцкая працуе ў ліцэі ўжо пятнаццаць гадоў. Раней яна выкладала рускую і беларускую мовы ў школе, а цяпер вучыць ліцэістаў. Яна кажа, што і дзеці тут адрозніваюцца ад іншых школьнікаў. Па словах Ірыны, настаўнікі ўспрымаюць дзяцей як дарослых і звяртаюцца да іх на "вы". І менавіта з-за такой атмасферы ўзаемнай павагі дзеці любяць ліцэй.
"Мы беражліва ставімся да дзяцей як да асоб, паважаем іх. І яны гэта адчуваюць. Яны больш свабодныя ў сваіх жаданнях і памкненнях сказаць нешта, нават на слэнгу, - кажа Палтаржыцкая. - Я іх не спыняю, таму што яны так сябе выказваюць. У маім класе ёсць пераможца Агульнанацыянальнай дыктоўкі, якая на першым курсе сказала: "Я не буду казаць на гэтай беларускай мове ніколі". І зараз яна кажа: "Спадарыня Ірына, шмат што змянілася в е тых часоў!". Яна прыйшла абсалютна рускамоўная, а цяпер на беларускай мове кажа выдатна!
Ліцэй дае магчымасць выбару і магчымасць адчуваць сябе чалавекам.
Мы тут толькі для дзяцей, а ў школе - сталыя справаздачы, велізарная нагрузка на настаўнікаў.
А тут мы займаемся непасрэдна сваёй працай, вучым сваіх дзяцей. Я задаволеная тым, што тут вольная ў сваёй творчай працы. Мяне ніхто не правярае тут, мы працуем так, як лічым патрэбным. Кожны кантралюе сам сябе. Таму тут і атмасфера добрая і сямейная ".
Легалізаваць ліцэй, кажа Уладзімір Колас, на дадзены момант наўрад ці атрымаецца:
"Легалізавацца ў прынцыпе можна было б, але гэта на дзень, на тыдзень. А потым зноў сыходзіць. Калі ў дзяржаве была сітуацыя, што нашы памкненні і пазіцыі падтрымліваліся, гэта адбылося. А цяпер сітуацыя кардынальна іншая. Я не бачу ў гэтым ніякага сэнсу ".
Па дадзеных на 2018 год, у Мінску дзесяць беларускамоўных сярэдніх навучальных устаноў. У пяці з іх у кожнай паралелі ёсць клас з беларускай мовай навучання. Паводле статыстыкі, апублікаванай на сайце Мінадукацыі, у 2016-2017 навучальным годзе ў 1-11-х класах школ Беларусі навучалася каля 967 тысяч дзяцей, з іх 128,6 тысячы (13,3%) - на беларускай мове.
Атэстаты аб агульнай сярэдняй адукацыі пры праходжанні працэдуры экстэрнату ў 2017/2018 навучальным годзе атрымалі 856 (0,09%) беларускіх школьнікаў. Афіцыйная статыстычная інфармацыя аб колькасці навучэнцаў, якія навучаюцца па індывідуальным вучэбным плане, у Беларусі не збіраецца.
У дзіцячых садках у 2018 годзе па-беларуску выхоўвалася 39780 дзяцей. Гэта менш за 10% ад усіх дашкольнікаў (426,3 тысячы).
Анастасія Байко, Аляксандр Васюковіч
Арыгінал артыкула па спасылцы