21 лютага 2014 г. у газеце «Народная воля» № 14 (3857) надрукаваны артыкул Марыі Эйсмант «Ведайце сабе цану…». Аўтар даволі грунтоўна спынілася на праблемах адукацыі і выкладчыкаў у Рэспубліцы Беларусь. Яна згадала пра блог настаўнікаў, дзе абмяркоўваюцца шматлікія праблемы і задалася пытаннем, чаму ж гэтыя абмеркаванні часцяком ананімныя.
Адказ просты, яго не хаваюць і самі педагогі. Яны не хочуць ускладненняў для сябе (ажно да страты працоўнага месца), дзяцей ды інш. Дзеля справядлівасці варта зазначыць, што ёсць і канкрэтныя людзі, якія адстойваюць як свае асабістыя правы, так і правы настаўнікаў агулам.
Не падымаецца рука кінуць камень у гарод маўкліва абураных, хоць зразумела, што без актыўных дзеянняў пераменаў быць не можа.
Я лічу, веданне сваіх правоў у галіне працоўных адносін дапаможа актыўным людзям дзейнічаць больш актыўна і эфектыўна, падштурхне тых, хто сумняецца, да дзеянняў.
Такім чынам, варта пачаць з моманту працаўладкавання.
Як правіла, у сістэме адукацыі з працаўніком заключаецца Кантракт, радзей – працоўныя дамовы.
Згодна з артыкулам 17 Працоўнага кодэкса Рэспублікі Беларусь (далей – ПК) адным з відаў працоўнай дамовы з’яўляецца тэрміновая працоўная дамова (якая заключаецца на вызначаны тэрмін, не большы за 5 гадоў).
Кантракт з’яўляецца разнавіднасцю тэрміновай працоўнай дамовы, які заключаецца ў парадку і на ўмовах, прадугледжаных заканадаўствам аб працы (частка 2 артыкула 17 ПК).
Асноўным нарматыўным прававым актам, які рэгулюе працоўныя адносіны на аснове кантрактнай формы найму, з’яўляецца Дэкрэт Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 26.07.1999 г. № 29 «Аб дадатковых мерах па ўдасканаленні працоўных адносін, умацаванні працоўнай і выканальніцкай дысцыпліны» (далей – Дэкрэт № 29).
Акрамя агульных умоў працоўнай дамовы (артыкул 19 ПК РБ), кантракт павінен змяшчаць абавязковыя ўмовы, прадугледжаныя Дэкрэтам № 29 (п. 2.5). Пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 02.08.1999 г. № 1180 (з зменамі) зацверджана Узорная форма кантракта наймальніка з працаўніком.
Пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 25.09.1999 г. № 1476 зацверджана «Палажэнне аб парадку і ўмовах заключэння кантрактаў наймальнікаў з працаўнікамі».
Вядома, канкрэтны кантракт павінен змяшчаць нейкія дадатковыя, абумоўленыя характарам працы, палажэнні. Аднак практыка паказвае, што фактычна перапісваецца Узорная форма кантракта. Падпісваючы кантракт і атрымліваючы яго другі асобнік, настаўнік мае дакладнае ўяўленне пра тэрмін сваёй працы, агульныя абавязкі (выконваць правілы ўнутранага працоўнага распарадку, іншыя нарматыўныя акты, якія рэгламентуюць пытанні дысцыпліны працы, выконваць пісьмовыя і вусныя распараджэнні наймальніка, якiя не супярэчаць заканадаўству і лакальным нарматыўным прававым актам). Ёсць у кантрактах і пералік асноўных правоў працаўнікоў (на працу, на абарону сваіх правоў.). Часам у спрэчцы нават агульныя палажэнні маюць значэнне. Любыя абгрунтаванні лепш пачынаць са спасылак на агульныя патрабаванні заканадаўства (ПК, заканадаўства аб кантрактах, кантракт), пераходзячы пасля да больш канкрэтных.
Наконт прыёму на працу выдаецца загад, з якім працаўнік знаёміцца пад роспіс і ставіць дату азнаямлення. У загадзе неабходна звярнуць увагу на адпаведнасць назвы пасады заключанаму кантракту і іншыя яго рэквізіты. Можна папрасіць завераную копію. Практыка разгляду спрэчак у судах паказвае, што часам такія загады могуць быць «падпраўлены» мінулым днём. Не маючы дакумента ў першапачатковай рэдакцыі, гэта даказаць амаль немагчыма.
Пры прыёме на працу наймальнік таксама пад роспіс абавязаны азнаёміць працаўніка са Статутам установы, Правіламі ўнутранага працоўнага распарадку (ПУПР), Калектыўнай дамовай (пагадненнем), Службовай інструкцыяй, правесці ўводны інструктаж па ахове працы.
Я б раіла не проста паставіць подпіс, а прачытаць больш уважліва асобныя палажэнні дакументаў, нягледзячы на іх агульны, як здаецца на той момант, характар.
Някепска мець «пад рукой» копію ПУПР. Наймальнікам яны павінны быць вывешаны на бачным месцы.
У 2012 годзе Цэнтральным камітэтам Беларускага прафесійнага саюза працаўнікоў адукацыі і навукі распрацаваны Макет Правілаў унутранага працоўнага распарадку для працаўнікоў устаноў агульнай сярэдняй, прафесійна-тэхнічнай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі. Тэкст выкладзены на 28 старонках, ахоплівае пытанні ад найму (тэрміны кантракта, яго падаўжэнне) да звальнення (уключаючы палажэнне па працоўных кніжках, асноўныя абавязкі працаўніка, педагагічную нагрузку, працоўны час, адпачынкі, парадак разгляду нязгоды паміж наймальнікам і працаўніком і інш.). Гэты макет ПУПР, у адрозненне ад агульных Тыповых ПУПР, з’яўляецца больш набліжаным да рэалій працы педагагічных працаўнікоў. Аднак ён носіць рэкамендацыйны характар. На аснове якіх канкрэтна ПУПР складзеныя (а хутчэй, проста перапісаныя) Правілы вашай установы, можна будзе меркаваць пасля знаёмства з імі. Неабходна памятаць, што ПУПР вашай арганізацыі не могуць супярэчыць Тыповым ПУПР, зацверджаным Пастановай Міністэрства працы Рэспублікі Беларусь ад 05.04.2000 г. № 46.
Згодна з арт. 373 ПК, усе працаўнікі, у тым ліку ўпершыню прынятыя, павінны быць азнаёмлены наймальнікам з дзейнымі ў яго калектыўнымі дамовамі, пагадненнямі. Калектыўная дамова рэгіструецца ў мясцовым выканаўчым або распарадчым органе па месцы знаходжання (рэгiстрацыi), там захоўваецца яе асобнік, кожная старонка якой падпісана бакамі – наймальнікам і прадстаўніком прафсаюза (артыкулы 370 і 371 ПК). Гэта трэба мець на ўвазе, калі ў выпадку спрэчкі спатрэбіцца атрымаць тэкст такой дамовы ў абыход наймальніка.
З 2013 года дзейнічае Пагадненне паміж Міністэрствам адукацыі Рэспублікі Беларусь і Беларускім прафесійным саюзам працаўнікоў адукацыі і навукі на 2013 – 2016 гады (далей – Пагадненне).
Пагадненне з’яўляецца нарматыўным актам, вызначае асноўныя напрамкі рэгулявання сацыяльна-працоўных адносін, распаўсюджваецца на наймальнікаў сістэмы Міністэрства адукацыі. Пагадненне служыць асновай для заключэння мясцовых пагадненняў, калектыўных дамоваў у сістэме Міністэрства і з’яўляецца крыніцай рэгулявання працоўных і звязаных з імі адносін.
Нормы і гарантыі Пагаднення з’яўляюцца абавязковымі мінімальнымі для ўсіх адпаведных арганізацый сістэмы Міністэрства і не могуць быць зніжаны. Мясцовыя пагадненні, калектыўныя дамовы могуць уключаць дадатковыя (больш высокія, але не ніжэй за вызначаныя Пагадненнем) сацыяльныя нормы і гарантыі. Палажэнні мясцовых пагадненняў, калектыўных дамоваў арганізацый Міністэрства, якія пагаршаюць прававое і сацыяльна-эканамічнае становішча працаўнікоў у параўнанні з заканадаўствам, Пагадненнем, з’яўляюцца несапраўднымі і падлягаюць выключэнню або прывядзенню ў адпаведнасць з заканадаўствам, Пагадненнем у месячны тэрмін з дня вызначэння неадпаведнасці. (гл. пункты 3 – 5 Пагаднення).
У адпаведнасці з арт. 364 ПК змест калектыўнай дамовы ахоплівае ўсе асноўныя палажэнні працоўных адносін. Азначанае Пагадненне не з’яўляецца выключэннем, у ім падрабязна асвятляюцца пытанні размеркавання педагагічнай нагрузкі, падкрэсліваецца, што яна не можа быць менш чым на стаўку (п. 24.7).
Такім чынам, у выпадку ўзнікнення спрэчкі па пытаннях, урэгуляваных дадзеным Пагадненнем, але адсутных у калектыўнай дамове канкрэтнай установы адукацыі (або рэгулюючых актуальныя адносіны ў бок пагаршэння становішча супрацоўнікаў), ужываюцца нормы дадзенага Пагаднення! Асноватворная роля дадзенага Ппагаднення адлюстравана і ў арт. 362 ПК.
Заслугоўваюць увагі палажэнні, што рэгулююць падаўжэнне, скасаванне кантракта. Вось некаторыя з іх:
31.3. Расторжение контракта в связи с истечением его срока
с одинокими матерями (отцами, воспитывающими детей без матери), разведенными женщинами, вдовами, не состоящими в браке, опекунами, попечителями, имеющими детей в возрасте от трех до четырнадцати лет (детей-инвалидов — до восемнадцати лет), не допускается, кроме случаев ликвидации организации, а также по основаниям, предусмотренным пунктами 4, 5, 7, 8, 9 статьи 42 и пунктами 1—3 статьи 44, 1—3 статьи 47 Трудового кодекса (это основания, когда работники совершали нарушения трудового законодательства, за которые их можно уволить: прогул, появление на работе в состоянии алкогольного, наркотического опьянения и др.);
31.9. Установить, что в случаях истечения срока контракта в период беременности, отпуска по беременности и родам, отпуска по уходу за ребенком до достижения им возраста трех лет наниматель обязан с согласия работника продлить срок действия контракта в пределах максимального срока (заключить новый) на период беременности и до окончания указанных отпусков;
31.13. Заключать контракты на срок от 3 до 5 лет с работниками, успешно и добросовестно исполняющими должностные обязанности и не допускающими нарушений трудовой и исполнительской дисциплины, имеющими длительный стаж работы по специальности (в отрасли), длительность которого определяется в каждой конкретной организации системы Министерства самостоятельно в коллективном договоре, а также в случаях, предусмотренных в коллективных договорах, с обязательным включением в контракты условий повышения тарифной ставки (оклада) и предоставления дополнительного поощрительного отпуска;
31.14. Заключать контракты на срок не менее 5 лет с работниками, успешно и добросовестно исполняющими должностные обязанности и не допускающими нарушений трудовой и исполнительской дисциплины, имеющими высокий профессиональный уровень и квалификацию, с обязательным включением в контракты условий повышения тарифной ставки (оклада) и предоставления дополнительного поощрительного отпуска;
31.15. Продлевать контракты с работниками, успешно и добросовестно исполняющими должностные обязанности и не допускающими нарушений трудовой и исполнительской дисциплины, в пределах максимального срока действия контракта с их согласия;
31.16. Установить, что с молодыми специалистами контракты при приеме на работу могут быть заключены с их письменного согласия в пределах максимального срока действия на срок не менее срока обязательной работы по распределению и при направлении на работу;
31.17. Установить, что контракты с одинокими женщинами, разведенными, вдовами, не состоящими в браке, имеющими несовершеннолетних детей, находящихся на их иждивении, отцами, воспитывающими детей без матери, заключаются на максимальный срок;
31.20. Наниматель по просьбе работника, не имеющего нарушений трудовой дисциплины, извещает его в письменном виде о причине (причинах) непродления (незаключения нового) контракта с ним;
31.23. Рекомендовать нанимателям переводить работников, проработавших пять лет на условиях контрактной формы найма без нарушений трудовой дисциплины, с их согласия на трудовой договор, заключенный на неопределенный срок.
Мяркую, веданне гэтых палажэнняў дапаможа настаўнікам пры ўзнікненні сітуацый з падаўжэннем або спыненнем дзеяння кантракта. Пры гэтым трэба памятаць, што аспрэчваць дзеянні наймальніка можна ў гэтых выпадках шляхам звароту з адпаведнай заявай у КПС (потым і ў суд).
Абавязкі настаўнікаў.
Як адзначалася, працаўніка павінны азнаёміць са службовай інструкцыяй. У Службовай інструкцыі прадугледжаны працоўныя абавязкі працаўніка. Яны таксама прапісаны ў кваліфікацыйным даведніку пасад служачых, занятых у адукацыі (выпуск 28 Адзінага кваліфікацыйнага даведніка пасад служачых), зацверджаным Пастановай Міністэрства працы Рэспублікі Беларусь ад 28.04.2001 N 53. Пажадана папрасіць копію службовай інструкцыі, матывуючы, што гэта дакумент, з якім вы павінны звяраць свае дзеянні (і так яно наcамрэч). У некаторых арганізацыях існуе практыка выдачы такой копіі, але заканадаўча сярод абавязкаў адміністрацыі гэтага няма. Увогуле, цяперашні стан рэчаў такі, што і гэты дакумент не падлягае зменам у параўнанні з тыповымі патрабаваннямі кваліфікацыйнага даведніка.
У выпадку ўзнікнення спрэчных сітуацый перш за ўсё неабходна зверыць палажэнні Службовай інструкцыі і палажэнні Адзінага кваліфікацыйна-тарыфнага даведніка.
Неабходна цвёрда засвоіць: паводле арт. 20 ПК наймальнік не мае права патрабаваць ад працаўніка выканання працы, не абумоўленай працоўнай дамовай, за выключэннем выпадкаў, прадугледжаных заканадаўчымі актамі (гэта аварыйныя сітуацыі).
Такім чынам, вечаровыя дзяжурствы, паходы на спартовыя і іншыя мерапрыемствы, хаджэнні па хатах у рамках «всеобуча», патрабаванне падпіскі на непатрэбныя настаўніку друкаваныя выданні, суботнікі, збор грошай на нейкія мерапрыемствы, выкананне працы ў рамках прыбытковай дзейнасці і шмат чаго іншага не маюць пад сабой аніякай прававой асновы.
У гэтай сітуацыі (пра абскарджанне дзеянняў адміністрацыі будзе сказана ніжэй) шмат якія настаўнікі выпрацавалі алгарытм дзеянняў. Яны з любой нагоды або наўпрост адмаўляюцца выконваць такія функцыі. Мяркуючы па водгуках у Блогу настаўнікаў, як правіла, ад іх «адчапляюцца», і сур’ёзных наступстваў гэта не мае. Дадаткова можна параіць прасіць у такіх выпадках загад пра ўскладанне абавязкаў або выпраўленне на нейкае мерапрыемства. Для сябе і адміністрацыі мець на ўвазе (і прыводзіць у якасці доваду), што ў выпадку траўмы на такіх дзяжурствах, паходах і інш. вельмі цяжка будзе даказаць, што выконваць гэтыя дзеянні вас абавязваў наймальнік, што такая траўма з’яўляецца вытворчай. Ясна, што тады будуць непазбежныя матэрыяльныя і маральныя страты настаўніка.
Хацелася б падкрэсліць, што прававых рэгулятараў сітуацый, калі на настаўніка ўскладаецца праца, непрадугледжаная яго прафесійнымі абавязкамі, дастаткова. Як спявалася ў адной дарэвалюцыйнай песні, «никто не даст нам избавленья: ни бог, на царь, и не герой», дадам – і нават не міністр адукацыі. Дамагчыся можа сам (самі) выкладчык(і) шляхам актыўных дзеянняў. Акрамя спробаў вырашыць спрэчную сітуацыю непасрэдна з наймальнікам як у згаданых вышэй, так і іншых выпадках, можна прапанаваць наступныя сродкі: звярнуцца па тлумачэнні ў адпаведныя органы, напрыклад у ЦК галіновага прафсаюза. Не магу не прывесці вытрымкі з Праграмы асноўных напрамкаў дзейнасці Беларускага прафесійнага саюза працаўнікоў адукацыі і навукі на 2010 –2015 гады.
3.2. Профессиональный союз будет решительно выступать против:
• нарушения нанимателями законодательства о труде Республики Беларусь;
• принятия решений по вопросам, затрагивающим социально-экономические права и профессиональные интересы, без согласования их с соответствующими профсоюзными комитетами;
• возложения на педагогических и других работников системы образования несвойственных им функций без дополнительной оплаты;
• ухудшения существенных условий труда, необоснованного сокращения численности и штата работников, перепрофилирования учреждений с сокращением рабочих мест, массового увольнения работников без принятия мер по их трудоустройству и переподготовке;
• изменения формы собственности в отрасли образования без учета мнения соответствующего комитета профсоюза;
• увеличения возрастного ценза для возникновения права на назначение пенсии по возрасту;
• сокращения продолжительности трудовых отпусков работникам организаций отрасли;
• ухудшения условий и охраны труда работников.
3.3. Для защиты интересов своих членов профессиональный союз будет использовать имеющиеся в его распоряжении законные средства:
• право общественного контроля за соблюдением законодательства о труде и охране труда;
• выдачу представлений нанимателям об устранении нарушений;
• право участия в расследовании несчастных случаев на производстве, профессиональных заболеваний и контроля за страховыми выплатами.
• восстановление нарушенных прав в суде;
• коллективные действия (митинги, пикетирование, шествия, забастовки);
• обращение за поддержкой в международные профсоюзные и правозащитные организации.
3.4. Профессиональный союз будет оказывать необходимую бесплатную юридическую помощь всем обратившимся членам.
Нягледзячы на пэўны недавер у спраўнасць дапамогі прафсаюзаў, на падставе працытаваных палажэнняў можна прасіць тлумачэнняў або дзеянняў адносна накіраваных на іх адрас скаргаў і нават спадзявацца на аб’ектыўнае вырашэнне спрэчкі.
Як абараніць сябе ад самавольства?
1) Звярнуцца ў наглядныя (кантралюючыя органы)
Згодна з ч. 1 арт. 462 ПК РБ нагляд і кантроль за выкананнем заканадаўства аб працы ажыццяўляюць спецыяльна ўпаўнаважаныя дзяржаўныя органы нагляду і кантролю. У адпаведнасці з Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 16.10.2009 г. N 510 «Аб удасканаленні кантрольнай (нагляднай) дзейнасці ў Рэспубліцы Беларусь» нагляд за выкананнем заканадаўства аб працы і аб ахове працы ажыццяўляе Дэпартамент дзяржаўнай інспекцыі працы Міністэрства працы і сацыяльнай абароны Рэспублікі Беларусь. Гэтая служба ўпаўнаважана выносіць абавязковыя да выканання прадпісанні і прыцягваць да адміністрацыйнай адказнасці юрыдычных асобаў за парушэнне працоўнага заканадаўства (практыка паказвае, што гэтая служба працуе досыць эфектыўна).
Нагляд за дакладным i аднолькавым выкананнем суб’ектамі законаў, дэкрэтаў, указаў і іншых нарматыўных прававых актаў ажыццяўляе пракуратура.
2) Звярнуцца ў камісію па працоўных спрэчках (КПС) і (або) у суд
Артыкулы 233 – 242 ПК рэгулююць правілы звароту ў камісію па працоўных спрэчках (пры яе наяўнасці) або ў суд.
Паводле агульнага правіла, усе спрэчкі вырашаюцца спачатку ў КПС, калі яна створана. Калі яе рашэнне не задавальняе – можна абскарджваць яго праз суд у 10-дзённы тэрмiн з дня атрымання рашэння КПС .
Непасрэдна ў судзе разглядаюцца спрэчкі па заявах усіх працаўнікоў аб аднаўленні на працы пры звальненні на любых падставах. Таксама ў судзе разглядаюцца спрэчкі аб змене даты і фармулёўкі прычыны звальнення, аб аплаце за час вымушанага прагулу, спрэчкі працаўнікоў, якія працуюць у наймальнікаў, дзе камісіі па працоўных спрэчках не створаны, спрэчкі працаўнікоў – не чальцоў прафсаюза, калі яны не звярнуліся ў камісію па працоўных спрэчках. Артыкул 241 ПК змяшчае пералік усіх такіх выпадкаў.
Па справах наконт аднаўлення на працы пасля звальнення для звароту ў суд прызначаны месячны тэрмiн з дня ўручэння загаду аб звальненні, або з дня выдачы працоўнай кніжкі з запісам аб падставах спынення працоўнай дамовы, або з дня адмовы ў атрыманні загаду або працоўнай кніжкі.
Зварот па судовую абарону здзяйсняецца шляхам падачы іскавай заявы, якая падаецца ў раённы (гарадскі) суд па месцы знаходжання адказчыка (наймальніка). Да іскавай заявы прыкладаецца копія для адказчыка.
У заяве павінна быць пазначана:
найменне суда, куды звяртаецца ісцец;
найменне і месца жыхарства асобы, якая падае заяву;
найменне і месца знаходжання адказчыка па працоўнай спрэчцы;
сутнасць здарэння (пазначыць абставіны, якія служаць абгрунтаваннем іску, а таксама доказы, якія пацвярджаюць гэтыя абставіны; выразна выказаць свае патрабаванні).
Да заявы прыкладаюцца адпаведныя дакументы. Напрыклад, пры іску аб аднаўленні на працы неабходныя копія загада аб звальненні, пастанова прафсаюзнага камітэта аб дачы згоды на звальненне, копія загада аб прыёме на працу, даведка пра сярэдні заробак, копія іскавай заявы для адказчыка.
Дзяржаўны збор пры падачы такой заявы не сплачваецца.
Трэба мець на ўвазе, што не толькі працаўнік можа звярнуцца ў суд з іскавай заявай, паводле яго пісьмовай просьбы прафсаюзны камітэт, вышэйстаячы прафсаюзны орган мае права звярнуцца з іскам у суд ад свайго імя ў інтарэсах грамадзяніна. Згодна з арт. 246 ПК у выпадках звальнення без законнай падставы або з парушэннем вызначанага парадку звальнення або незаконнага пераводу на іншую працу суд мае права пры патрабаванні працаўніка вынесці рашэнне аб кампенсацыі маральнай шкоды, нанесенай яму названымі дзеяннямі.
Безумоўна, прыведзеныя нормы заканадаўства і парады – не панацэя ад складанасцяў, ад канкрэтных пытанняў, якія ўзнікаюць у працы педагогаў. Аднак калі хтосьці знойдзе тут карыснае для сябе, буду рада.
Тамара Сідарэнка, РПГА «Беларускі Хельсінкскі Камітэт»