Гамера ў беларускіх школах павінны выкладаць не менш за Някрасава, а Шэкспіра - не менш за Цютчава. Мікалай Янкойць параўнаў гадзіны, якія сярэдняя школа выдзяляе на вывучэнне сусветнай літаратуры і рускай, прыйшоўшы да высновы, што беларусы вывучаюць Пушкіна фанатычней за саміх расейцаў.
Усе кажуць пра нацыянальную самасвядомасць беларусаў: маўляў, трэба яе тэрмінова фармаваць, без яе народ не народ і краіна не краіна. На чым яе будаваць — пакуль да канца не ясна, ды і ўсе гэтыя размовы пра новую самасвядомасць — як спробы пабудаваць новы дом на старым падмурку. Проселым, гнілым падмурку. Саўка няма ўжо 25 гадоў, але яго рэшткі так і вісяць над беларусамі чорным ценем. І добра б беларусам ад СССР засталіся хваленая дружба народаў і моцная, дзёрзкая навука — але ж не, засталіся грувасткая бюракратыя і страх нешта мяняць. А самае страшнае — засталося пакланенне перад цэнтрам, гэта значыць, перад Масквой.
Тое, што Масква ў сямістах кіламетрах на паўночны ўсход ад Мінска — гэта яшчэ не бяда. Тое, што Масква ў кожным тэлевізары беларусаў — праблема, але не катастрофа. Катастрофа ў тым, што Масква ў большасці з нас у галаве.
І яна там абжылася так натуральна і з такім размахам, што выгнаць яе вельмі складана. А часам і зусім немагчыма. Калі я прыехаў вучыцца ў Мінск, здымаў пакой у двух пенсіянераў; на сцяне ў іх гасцінай вісеў дыван, а ў цэнтры дывана — партрэт Сталіна, стары, як сам Сталін. Такія выпадкі, вядома, нічым не выправіш. Па-мойму, трэба не выпраўляць, а вучыць беларусаў жыць без Масквы з самага дзяцінства. Так вучыць, каб Масква была ўсяго толькі сталіцай суседняй дзяржавы, вялікім горадам у сямістах кіламетрах на паўночны ўсход ад Мінска. Так, каб любому замежніку, які думае, што Беларусь — гэта нейкая вобласць у Расіі, мы маглі канкрэтна расказаць, чым мы адрозніваемся ад вялікага суседа. Так, каб беларусы ўспрымалі рускую культуру не як сваю, а як суседскую, з якой у нас ёсць сувязь.
Калі я цвёрда вырашыў выгнаць Маскву са сваёй галавы, то задаўся пытаннем: а чаму ў беларускіх школах выкладаюць рускую літаратуру? Важкіх прычын я не адшукаў.
Чым мне не дагадзіла руская літаратура?
Ды ўсім дагадзіла, на самай справе. Яна разнастайная, цікавая, гуманістычная — добрая. Я проста не разумею, чым руская літаратура так выключная, што ёй трэба прысвячаць асобны курс у беларускіх школах. Па-першае, дрэнны сам гэты курс. Я падрабязна вывучыў школьную праграму па «русліту» з 5 па 11 клас: там пішуць пра асаблівую ролю рускай літаратуры ў фарміраванні духоўнага свету, пра пятроўскія пераўтварэнні, пра ўплыў рэвалюцый на думкі рускай інтэлігенцыі. А па-другое, там ні слова не пішуць пра тое, якое дачыненне руская інтэлігенцыя разам з Пятром маюць да беларусаў.
Вы скажаце: ну як жа, у нас жа агульная гісторыя! У рускай літаратуры пішуць і аб нашым мінулым! Праўда, аб нашай? Пётр I кіраваў Расіяй з 1682 па 1721. Цяперашняя Беларусь у той час знаходзілася ў складзе Рэчы Паспалітай, але польскую літаратуру ў нашых школах чамусьці не выкладаюць. Затое там, у школах, дзеці чытаюць пра Сцяпана Разіна, пра Ермака і пра Уладзіміра Манамаха — таго самага, які ваяваў супраць Усяслава Полацкага. Там, на ўроках рускай літаратуры, маладым беларусам распавядаюць пра «загадкавую рускую душу» і «цяжкія рускія думы». Беларускія душы таксама вельмі загадкавыя, ды і думы нялёгкія, але пра іх там няма ні слова.
Адна з тэм праграмы 11-класнікаў - «Рэвалюцыя-Расія-народ-асоба як галоўная праблема літаратуры». Расія і яе праблемы як галоўная праблема літаратуры. Для беларусаў. Разумееце?
Вы скажаце: але ж руская літаратура такая маштабная, такая значная, яе чытае ўвесь свет! Усё дакладна. А яшчэ свет чытае ангельскую, французскую, амерыканскую, нямецкую, лацінаамерыканскую, японскую і дзясяткі іншых літаратур. І ўсе яны не менш значныя. Вы скажаце: але ж руская літаратура напісана па-руску, яе разумее кожны беларус! Японскую ж мы не зразумеем!
Я адмыслова пішу гэтую калонку на рускай мове [артыкул пададзены ў перакладзе — НН»]. Я люблю рускую мову — яна і насамрэч багатая і гнуткая, на ёй напісана нямала выдатных кніг, і яшчэ больш кніг выдадзена. На рускую перакладзеныя кнігі ўсіх народаў свету: ад старажытных грэкаў да сучасных нігерыйцаў. Вы папракнеце: параўнаў тут, арыгінальныя тэксты і пераклады! У перакладзе ж так шмат губляецца!
Пераклады на рускую рабілі Пастэрнак, Набокаў, Забалоцкі, Чукоўскі, Гумілёў, Верасаеў, Зошчанка, Паўстоўскі, Хармс і яшчэ дзясяткі выдатных пісьменнікаў і паэтаў. Ужо хто-хто, а гэтыя людзі былі цалкам у стане перавесці добрую кнігу так, каб яна засталася добрай. Ды і многія перакладчыкі валодалі мовай не горш пісьменнікаў. Люблю ўспомніць байку Сяргея Даўлатава з кнігі «Сола на Ундервуд». Даўлатаў працаваў сакратаром у Веры Пановай — вядомай пісьменніцы-сацрэалісткі, лаўрэата трох Сталінскіх прэмій. Аднойчы Панова спытала ў Даўлатава: «У каго, па-вашаму, самая лепшая руская мова?» Даўлатаў адказаў: «У Рыты Кавалёвай». — «Што за Кавалёва?» — «Райт». — «Перакладчыца Фолкнэра, ці што?» — «Фолкнэра, Сэлінджэра, Вонегута». — «Значыць, Вонегут гучыць па-руску лепш, чым Федзін?» — «Без усякага сумневу». Кажуць, амерыканскія аматары Вонегута могуць зайздросціць носьбітам рускай мовы: маўляў, чытаць Вонегута не так цікава, як Вонегута па Райт-Кавалёвай.
У ідэале сусветную літаратуру можна было б чытаць і выкладаць на дзвюх мовах: добрых перакладчыкаў на беларускую мову ў нас дастаткова. А калі зусім размроіцца — на трох: пры правільным падыходзе да пятага класу школьнікі будуць цалкам у стане чытаць на англійскай.
І што рабіць: пакінуць школьнікаў без Пушкіна і Чэхава?
Вы скажаце: ну і што цяпер, узяць і выкінуць рускую літаратуру з школьных праграм? Пакінуць школьнікаў без Пушкіна, Гогаля, Чэхава і Талстога? Ды не ж, не! Проста прадмет «Руская літаратура» даўно пара замяніць на прадмет «Сусветная літаратура». Каб Гамера ў школах выкладалі не менш за Някрасава, а Шэкспіра не менш за Цютчава. Каб дзеці ўбіралі не загадкавасць рускай душы, а сусветны культурны кантэкст. Каб ўпісвалі ў гэты кантэкст сабе — не як прыдатак велізарнай Расіі, а як носьбітаў асаблівай, маленькай, але ганарлівай культуры.
Вы спытаеце: а хіба няма цяпер Гамера і Шэкспіра ў курсе рускай літаратуры? Хіба там не хапае замежных аўтараў? Ёсць. Гамеру адвялі дзве гадзіны за сем гадоў, Шэкспіру — ажно тры.
Я адмыслова падлічыў: усяго на чытанне літаратурных твораў праграма з 5 па 11 клас адводзіць 379 гадзін. Замежнай літаратуры з іх - 20,5. Акрамя вышэйзгаданых, тры гадзіны заслужыў Ганс Хрысціян Андэрсэн, два — старажытнагрэцкія міфы, тры — «Маленькі прынц» Экзюперы. Палова ўрока надалі Эзопу. У шостым класе адводзяць цэлыя дзве гадзіны, каб пачытаць пару апавяданняў з Твэна, Круса або Стывенсана (на выбар настаўніка). У восьмым гадзіну атрымаў Эсхіл, гадзіну — фантаст Кліфард Саймак, яшчэ гадзіну на дваіх — Сервантэс і Рабле. У восьмым і адзінаццатым класах па адным ўроку адводзяць тэме «Рускамоўная літаратура Беларусі» — гэтыя ўрокі я таксама аднёс да «замежнай літаратуры». На гэтых ўроках, апроч іншага, распавядаюць пра творчасць дзіўнага пісьменніка Мікалая Чаргінца. Усё.
20,5 з 379. Крыху больш за 5% вучэбнага часу. На аднаго Пушкіна праграма адводзіць амаль удвая больш, чым на ўсю замежную літаратуру — я налічыў 38 гадзін. Гэта, дарэчы, больш, чым у праграме па беларускай літаратуры надаецца Якубу Коласу. Больш, чым Купалу і Багдановічу разам узятым. Я нічога не маю супраць Пушкіна, ён выдатны паэт і пісьменнік. Але чаму так шмат? Чаму Пушкіну ў беларускіх школах надаюць больш увагі, чым любому беларускаму пісьменніку?
Чым горшыя за Пушкіна Байран і Гюго? Чаму «Яўген Анегін» у праграме ёсць, а «Гамлета» няма?
А ведаеце, што самае смешнае? У расійскай школьнай праграме «Гамлет» ёсць. І «Фаўст», і «Боская камедыя». І О'Генры, і Эдгар По. І паэзія Бадлера, Верлена і Рэмбо. І Хэмінгуэй з Сэлінджэр ёсць. А ў нас — не. У нашых школах рускую літаратуру вывучаюць самааддана, больш упарта і стабільна, чым у школах Расіі.
Але, па-мойму, гэта не самае страшнае ў сітуацыі. Самае страшнае — што мы пра гэта ўсім нават не задумваемся. А ўжо школьнікі не задумваюцца і пагатоў. Таму што ў нас — Масква ў галаве, а ў школьнікаў - добры падмурак для Масквы. Вядома, гэты момант — усяго адна дэталька з тысяч, але мне чамусьці здаецца, што дэталька важная. Пасля сямі гадоў шчыльнага кармлення духам Расіі выгнаць гэты дух з арганізма вельмі цяжка. А дзе дух Расіі — там новую беларускую самасвядомасць не пабудуеш.
Мікалай Янкойць