Апошнім часам у медыя з’яўляецца шмат “інфармацыйных качак”, якія дапамагае выкрыць простая школьная матэматыка.
З аповесці расійскага пісьменніка Вячаслава Кандрацьева: “Сталі яны па чатыры ў рад і пайшлі. Чалавек трыста іх было, вось і расцягнулася калона на паўкіламетра…”
Падлічым: Трыста чалавек па 4 ў рад. Гэта 75 радоў (74 прамежкі паміж радамі). Адлегласць паміж радамі ў калоне – два крокі чалавека – паўтара (ну няхай два) метры. Больш за 150 метраў ніяк не атрымліваецца. Дзе ж тут паўкіламетра? Пралічыўся пісьменнік. Але пісьменніку такое пераўвелічэнне можна дараваць: ён гэтай завышанай лічбай паказаў тое, што калона здавалася доўгай. А вось журналістам, ад якіх патрабуецца дакладнасць, такое дараваць нельга.
Апошнім часам вельмі папулярная сярод журналістаў фраза: “Гэта на парадак болей”. Напрыклад, журналіст паведамляе: “У гэтым годзе гаспадарка сабрала 680 тысяч тон збожжа, гэта на парадак болей, чым у мінулым годзе…” Цікавімся, колькі ж было ў мінулым годзе – аказваецца, 360 тысяч тон. Такім чынам, павелічэнне амаль удвая, але не на парадак.
Парадак – гэта дакладны матэматычны тэрмін. Што ён азначае? Калі лік запісаць у выглядзе здабытку двух множнікаў, адзін з якіх паміж адзінкай і дзясяткай, а другі выяўляецца ступенню дзясяткі, то такі запіс ліку называюць у матэматыцы стандартным. Напрыклад, лікі 76 у стандартным выглядзе запішацца так: 7,6·10^1. Адпаведна, 2 331 900 = 2,3319·10^6 або 0,0000245 = 2,45·10^-5 і г.д.
Стандартным запісам карыстаюцца тады, калі традыцыйны запіс выглядае доўга і яго цяжка ўсвядоміць і нават прачытаць. Напрыклад, маса зямной кулі 5980000000000000000000000 кг або маса атама вадарода 0,00000000000000000017 г. Калі ж запісаць стандартным выглядам (5,98·10^24 кг або 1,7•10^–19 г адпаведна), то атрымліваецца і карацей і зручней для ўсведамлення.
Дык вось, у стандартным запісе ліку а·10^n (дзе 1 ≤ а < 10, а n – цэлы лік) лік n і называюць парадкам ліку. Зямная куля мае масу 24-га парадку (у кг), а атам вадароду мае масу мінус дзевятнаццага парадку (у г). Такім чынам, двухзнакавыя лікі заўсёды маюць парадак 1, пяцізнакавыя лікі маюць парадак 4. Лікі 360 і 680 маюць аднолькавы парадак 2, тут не на парадак болей. На парадак болей – гэта калі дадаецца яшчэ адна лічба ў цэлай частцы ліку. “На парадак болей” – гэта даволі расплывісты, няпэўны тэрмін, бо, напрыклад, лік 102 на парадак большы, чым лік 99, хаця лікі амаль аднолькавыя. У той жа час, лік 996 на парадак большы за лік 12, хаця першы большы за другі ажно ў 83 разы.
Таму папулярная журналісцкая фраза “на парадак болей” – фраза зусім недарэчная, бо яна нічога канкрэтнага не гаворыць пра змену велічыні (мо, яна змянілася з 96 на 101, г.зн. зусім нязначна, а мо з 15 на 830, тут адрозненне вельмі істотнае). Можна параіць журналістам, якія забылі школьную матэматыку, замест гэтага недарэчнага параўнання лепш карыстацца тэрмінам адноснасці: удвая болей, утрая, у сем разоў, або ў працэнтах: на 150% болей (г.зн. у два з паловай разы). Бо тут змяненне цалкам зразумелае.