Mediakritika.by прааналізавала выпускі вечаровых навінаў на тыдні з 21 па 27 снежня 2015 года на ўтрыманне ў сюжэтах пра міжнароднае становішча ксенабоскіх выказванняў.
Што такое “мова варожасці”?
Пад “мовай варожасці” маніторцы разумелі “ўсе віды выказванняў, якія распаўсюджваюць, распальваюць, падтрымліваюць або апраўдваюць расавую нянавісць, ксенафобію, антысемітызм ды іншыя формы варожасці, выкліканыя нецярпімасцю, у тым ліку нецярпімасцю, якая праяўляецца ў форме агрэсіўнага нацыяналізму і этнацэнтрызму, дыскрымінацыі меншасцяў і варожых адносінаў да іх, а таксама імігрантаў ды асобаў, якія паводле свайго паходжання адносяцца да імігрантаў”[1].
Іншымі словамі, “мова варожасці” ёсць накіраванай на трансляцыю негатыўных стэрэатыпаў з мэтай дыскрэдытацыі пэўнай сацыяльнай, палітычнай альбо этнічнай супольнасці. Звычайныя сродкі “мовы варожасці” - зневажальныя маркеры (“укропы”, “чуркі” і г.д.), агрэсіўна-зняважальная лексыка, ваяўнічая рыторыка, здзеклівы пераказ дзеянняў “ворага” і да т.п. прыёмы.
Фармальна “мову варожасці” можна класіфікаваць як жорсткую, сярэднюю і мяккую (класіфікацыя А.М.Вярхоўскага[2]). Сутнасна ж сыходны пункт падзела праходзіць па лініі “мы - яны”, калі пэўныя групоўкі класіфікуюцца як “іншыя” і гэтая варожая “іншасць” пачынае пастулявацца і тлумачыцца.
Прааналізаваныя матэрыялы даюць падставы сцвярждаць, што ў межах асвятлення міжнародных падзеяў беларускія гледачы маюць справу з “мовай варожасці” сярэдняй і мяккай ступені. У асноўным “варожы” дыскурс працаваў на стварэнне адмоўнага вобразу той ці іншай сацыяльнай групы, канстатацыі яе маральных недахопаў, негатыўнага ўплыву на грамадства і/ці дзяржаву.
Ахвяры ці злодзеі?
Тэрарысты і ўцекачы – супольнасці, у дачыненні да якіх ужываюцца найбольш экспрэсіўныя “варожыя” маркеры, да такой высновы прыйшлі маніторцы. І калі першая катэгорыя маркераў рытарычна мае мілітарысцка-драпежны ўхіл (“уничтожали”, “разорвали”, “запустили щупальца”), то ў адносінах да другой найчасцей выкарыстоўваецца лексіка, суразмерная з апісаннем прыродных катаклізмаў (“цунами”, “поток”, “хлынули миллионы беженцев”). Часам абедзве катэгорыі спалучаліся ў адным тэксце.
Напрыклад, тэлеканал ОНТ апісваў дзеянні “уродливого ископаемого явления под названием “Исламское государство” (ОНТ, 27.12.2015), “орудующего и в Сирии” (21.12.2015), наступным чынам: "Когда над Ближним Востоком взвилось чёрное знамя фанатиков ИГИЛ, остановить их было уже некому. Оказалось, те, кого называли диктаторами, долгие годы были противоядием от чёрного вируса. Слабые и разоренные власти Сирии и Ирака не могли противостоять натиску “Исламского государства”. Ячейки террористов стали разрастаться по всему Ближнему Востоку. Как раковая опухоль, ИГИЛ быстро пожирало города, уничтожая местную культуру, науку и людей. Даже мусульман, отказавшихся встать под чёрное знамя. В Европу хлынули миллионы беженцев, став в этом году для стран Евросоюза проблемой №1. Вместе с беженцами пришли и эмиссары ИГИЛ. Их идеи попали в благодатную почву нищих мусульманских кварталов даже самых богатых стран Евросоюза. И новобранцы готовы не только ехать сражаться в Сирию и Ирак, но и начать войну прямо в сердце Европы" (ОНТ, 27.12.2015).
Альбо: “Ещё одна острая проблема – вербовщики. Под видом беженцев они проникают в Западную Европу и пытаются запускать свои щупальца в странах ОДКБ. Тем более, сегодня Россия уже напрямую участвует в антитеррористической операции в Сирии. Страна несёт потери не только среди военных – гибнут и гражданские люди" (ОНТ, 21.12.2015).
Але нават пры ўсёй негатыўнай рыторыцы ў дачыненні да “тэрарыстаў” і “Беларусь 1”, і ОНТ знаходзілі “первопричину”, пераводзячы сэнсавы вектар у плашчыню “(умоўны) Захад - тэрарысты”:
"Но поддержанная Западом так называемая “арабская весна” ручьями крови смыла руководство многих стран”, бо “радикальный ислам есть не что иное, как реакция на уничтожения государственности в Ираке, Сирии, Ливии и других странах" (ОНТ, 27.12.2015);
“Но и у страшного конфликта, который вот уже четыре года полыхает в некогда самой мирной стране региона, есть первопричина: инспирированная внешними силами трансграничная вольница - "арабская весна". Она лишила туризма Тунис, разорвала Ливию, разрушила имидж Египта. И да - Сирия” (“Беларусь 1”, 27.12.2015).
Гэтая тэза далей, ужо ў наступным сюжэце, рыфмуецца з сінхронам Аляксандра Лукашэнкі з трыбуны ААН: "Вы, виновные, скажете что ошиблись и пора бы остановиться? Но опять же нет! Начали с Ливии и кончили Тунисом! Сценарий тот же. Распяли президента Каддафи, уничтожив государство. В Ливии стало лучше? Нет. И где эта Ливия вообще как целостное государство? Господа, может быть хватит? Нет, рванули в Сирию. Спрашивается, зачем? Зачем убиваете людей? Зачем свергаете действующего президента?" (“Беларусь 1”, 27.12.2015).
Такога кшталту “рыфмоўкі” працуюць і як дадатковае падмацаванне асноўнай тэзы, і як сродак надання вагі папярэднім сцверджанням, і як падстава для легітымацыі і маральнай перавагі ўласнага “мы”:
“Выступление Президента Беларуси в ООН несло цивилизационный мессидж. И у нашей страны есть ответ, как достичь политического доверия в мире. Это - проект "интеграции интеграций". [...] Осталось, чтобы идею белорусов услышали. Имеющий уши да услышит!” (“Беларусь 1”, 27.12.2015).
Бо – як тлумачаць ужо на ОНТ – "в отличие от минских процессов, в ООН все гораздо медленнее и с меньшими результатами. За 70 лет организация, созданная именно для того, чтобы предотвращать конфликты, лишь две бойни результативно остановила - в Корее и Персидском заливе" (ОНТ, 27.12.2015).
Аналагічныя сэнсавыя трансфармацыі можна назіраць і на прыкладзе рыторыкі, датычнай уцекачоў: “поток мигрантов”, “живое цунами, накрывшее Европу”, “волна беженцев, разбивающаяся о берега Европы”, “Браденбургские ворота нараспашку, великое переселение народов XXI века. Исход с Ближнего Востока как библейский сюжет наших дней. Вавилонское толпотворение как геополитическая реальность Европы” (“Беларусь 1”, 26 і 27.12.2015), “наплыв беженцев”, “хлынули миллионы беженцев” (ОНТ, 27.12.2015).
Па сутнасці, тэлеканалы прэзентуюць Еўропу як ахвяру інтэрвенцыі. Якая, тым не менш, “сама вінаватая”:
“Поток мигрантов не прекращается, а проблемы беженцев решаются медленно и нерешительно. А все это приводит к волнениям. На французской Корсике в беспорядки вылился митинг в поддержку двух пожарных и полицейского, на которых днем ранее напала группа нелегалов. Часть митингующих направились выяснять отношения в арабский квартал и устроили погром в мусульманском молельном доме” (“Беларусь 1”, 26.12.2015);
“Правда, ожидания волонтеров, которые круглосуточно дежурят возле палаток, пока не оправдываются. Они считают, что правительство буквально провалило прием беженцев” (“Беларусь 1”, 27.12.2015);
“К концу года федеральные власти Германии и вовсе потеряли около 250 тысяч беженцев” (“Беларусь 1”, 23 і 27.12.2015);
“Трагедия беженцев, не завершившаяся и сегодня, даже после построения заборов на границах и внутри ЕС, именно с этого дня стала самой главной головной болью Старого Света” (“Беларусь 1”, 27.12.2015).
Гэтыя цытаты паказальныя і ў плане рэпрэзентацыі саміх уцекачоў. З аднаго боку, яны аб’ектывуюцца прыродна-фізіялагічнымі метафарамі і тымі дзесловамі, што выкарыстоўваюцца для апісання іх стасункаў з дзяржавамі, куды яны прыехалі. Але гэта не перашкаджае аўтарам сюжэтаў спецыфічным чынам негатыўна суб’ектаваць уцекачоў:
“Немцы уже не работают в службах такси и доставки - их просто вытеснили с трудового рынка” (“Беларусь 1”, 27.12.2015);
"Также в Германии находятся и несколько десятков беженцев с поддельными сирийскими паспортами - такими же, что были у парижских террористов” (“Беларусь 1”, 23.12.2015).
Наша стабільнасць перамагае
Квазіваенная рыторыка выкарыстоўваецца пры апісанні эканамічных працэсаў: “товар хлынет на нашу территорию”, калі мы не будзем “защищаться” (з прамовы Аляксандра Лукашэнкі на саміце ў Маскве, 21.12.2015), а на рынак Еўразвязу “не прорвешься”, нават калі “пробиваться”, а ўвогуле “все равно туда не пустят” (Аляксандр Лукашэнка тлумачыць старшыні ФПБ Міхаілу Ордзе спецыіфіку гандлёвых стасункаў Беларусі (22.12.2015)).
У матэрыялах, што выйшлі ў эфір вечаровых навінаў на дзяржаўных тэлеканалаў, сустракаюцца сцверджанні пра агульную крымінальнасць той ці іншай супольнасці (“среди боевиков много граждан именно среднеазиатских республик” (ОНТ, 21.12.2015)), а таксама сітуацыі, калі журналісты самі не з’яўляюцца вытворцамі “мовы варожасці”, але транслююць дыскрымінацыйныя ці абразлівыя выказванні без належнага каментара (або з каментаром, фактычна салідарным з прамоўцам). Характэрны прыклад – асвятленне прыняцця бюджэта Вярхоўнай радай Украіны, калі ў дачыненні да невербалізаваных прадстаўнікоў украінскага ураду (праходзяць як “яны”) з вуснаў іх палітычных апанентаў гучаць наўпроставыя абразы (“скотынякі!”, “вурдалаки”, “Уже губы жирные, уже вытирают. Уже сожрали Украину, которую они кричали "люблю-люблю", “коалиция безумия и уничтожения украинского народа”, “под диктовку западных доноров” (ОНТ, 25.12.2015) .
Пры гэтым, у такога кшталту рэпрэзентацыі суседняй дзяржавы ў беларускім кантэксте можна знайсці і дадатковы мэсідж – перавагу “нашай” стабільнасці над “іх” гармідарам, створаным пры дапамозе Захада. Менавіта украінскі сюжэт адзначаны найбольш выразным сарказмам каментатараў дзяржканалаў - і адпаведна найбольш эмацыйна-ўзнёслымі інтанацыямі _. Пры гэтым “просты” ўкраінскі народ публічна маркіруецца як “наш” – прамова Аляксандра Лукашэнкі на галоўнай ялінцы краіны ўтрымлівае такія абароты, як “детишки из нашей Украины", "наши детишки с Украины"(“Беларусь 1”, ОНТ, 27.12.2015).
На дзяржаўных тэлеканалах таксама можна адзначыць нерэлевантнае выкарыстанне ідэнтычнай (або нават больш) экспрэсіўнай лексікі ў дачыненні да несуразмерных з’яваў. Напрыклад, метафара пажара выкарыстоўваецца, як ў дачыненні Сірыі і ІД (“страшный конфликт, который вот уже четыре года полыхает в некогда самой мирной стране региона” (“Беларусь 1”, 27.12.2015)), так і датычна скандалаў вакол Volkswagen і FIFA (“Громкое разоблачение с подделкой экологических тестов автомобильным концерном "Фольксваген" в тот месяц полыхало во всех мировых СМИ. И в номинации "Скандал года" горячая и дурно пахнущая тема разделила первое место с пожаром в ФИФА. Самый громкий коррупционный скандал в истории спорта: при оценке масштабов противоправных действий в FIFA трудно переборщить” (“Беларусь 1”, 27.12.2015)).
Таксама датычна пэўных этнічных груп ці нацыянальнасцяў зафіксаваныя некалькі дыскрымінацыйных прагаворак на ўзроўні падсвядомага.
Напрыклад, сцверджанне Аляксандра Лукашэнкі падчас кадравых перастановак “Итальянцы нормальные люди, мы с ними быстрее договоримся, чем с другими" (ОНТ, 22.12.2015), не знайшло ніякага водгуку ў журналіста, што асвятляў падзею.
У сваю чаргу, агучваючы навіну пра “Чорны квадрат” вядучы “Беларусь 1” заўважыў: “Как и считало большинство двоечников, на “Черном квадрате” Малевича - битва негров в темной пещере. По крайней мере это стало ясно, как белый день, из авторской подписи, обнаруженной экспертами Третьяковки на одном из слоев знаменитой картины” (“Беларусь 1”, 27.12.2015).
...
Дадаткова сюжэт мае катэгарычную назву “Ваенныя злачынствы Расіі”, хаця вядоўца і аўтар сюжэту намагаюцца выкарыстоўваць лексіку, што мусіць прадэманстраваць, што гэтае абвінавачванне яшчэ патрабуе расследвання і доказаў.
[1] Талерантная журналістыка: дапаможнік для журналістаў / В. Ермакова, А. Клікуноў, А. Марозлі, І. Савін, П. Сцепаненка, І. Цярэшчанка. - Мінск, 2015. с. 53. Даступная праз http://gaypress.eu/wp-content/uploads/2015/07/talerantnaja-zurnalistyka-...
[2] Падрабязней: Там жа, сс. 49-50.