Сёння ў школах не выкладаецца інфармацыйная граматнасць. Мы знайшлі цікавы і карысны артыкул ScienceNewsForStudents.org пра тое, як распазнаць фэйкавую навіну ў СМІ. З якой прычыны журналісты падманваюць сваіх чытачоў і, галоўнае, з дапамогай якіх канкрэтных крокаў вылучыць хлусню ў інтэрнэце ці па ТБ? Спецыяльна для Nastaunik.info публікуем адаптаваны пераклад артыкулу.
Аднойчы сямігадовая дзяўчынка знайшла фотаздымак Дональда Трампа ў Інтэрнэце і паглядзела на яго з абурэннем. “Паглядзі, які `н дурны!” – сказала яна свайму бацьку. На малюнку Трамп пісаў інаўгурацыйную прамову, але ручка ў яго руцэ была павернута другім бокам.
Вядома, выява не была арыгінальным фотаздымкам: нехта адфаташопіў малюнак менавіта такім чынам, каб было відавочна, что герой не ўмее трымаць пяро. Бацька дзяўчынкі, Чарльз Сейф, выкладчык навуковай журналістыкі ва ўніверсітэце Нью-Ёрка, хуцэнька растлумачыў сітуацыю: выява не сапраўдная. Дык што такое медыяграматнасць і навошта патрэбна ёю валодаць?
Напэўна, вы самі заўважалі: тое, што трапляецца вам у сеціве, здаецца нерэалістычным. Умець знаходзіць фэйкавыя навіны – частка ведаў па інфармацыйнай граматнасці. Гэты тэрмін азначае, што вы разбіраецеся, якім навінам і рэсурсам можна давяраць, і вы ведаеце, як спажываць інфармацыю і як правяраць інфармацыйныя крыніцы.
Сення, кажуць даследчыкі, школы ў ЗША вучаць медыяграматнасці дрэнна: большасць дзяцей не бачаць розніцы паміж сапраўднымі навінамі і рэкламным кантэнтам.
“Медыя і сацыяльныя сеткі сёння поўныя рэальных і фэйкавых навінаў, таму медыяграматнасць становіцца ўсе больш актуальнай. Такія навіны робяцца з палітычных прычын, або каб проста выклікаць шуміху, размовы вакол тэмы. Дзеці павінны навучыцца думаць, як журналісты", - кажа Эрык Ньютан, выкладчык у Школе журналістыкі і масавай камунікацыі Уолтэра Кронкіта (Арызонскі дзяржаўны ўніверсэтэт, ЗША).
Дарэчы, у ЗША дзяцей вучаць медыяграматнасці рознымі шляхамі. Напрыклад, дзіця ў Чыкага можа пайсці ў медыяцэнтр у школе: тут спецыяліст распавядзе яму базавыя прынцыпы і інструменты праверкі інфармацыйных крыніц. А ў школьным раскладзе падлетка з Каліфорніі есць асобны прадмет – факт-чэкінг. Разам з гэтым вучні ў Агаё, Пенсільваніі ці Мантане нават і не чулі пра такую навуку ў школе.
Раней людзі чыталі навіны іншым чынам: усе атрымлівалі адносна аднолькавую інфармацыю. Сення мы не толькі перагружаныя навінамі, але і атрымліваем розны кантэнт з агрэгатараў і сацыяльных сетак. Навінавую карціну небяспечна фарміраваць толькі са стужкі Facebook: яна не можа паказаць нам альтэрнатыўную, больш шырокую інфармацыю, бо яна “разумная” і паказвае дакладна тое, што нам будзе падабацца. Пры гэтым кантэнт не абавязкова істотны і карысны.
Чэк-ліст: на што трэба звярнуць увагу пры чытанні навінаў?
- Задайце сабе базавыя пытанні. Якія эмоцыі выклікае гэтая навіна? Можа, яна спрабуе вас раззлаваць, выклікаць абурэнне? Ці спрабуе гэтая навіна вам нешта прадаць? Ці шмат у тэксце занадта эмацыйных сцвярджэнняў/адмысловай пунктуацыі (накшталт “!!!”), або сказаў, напісаных вялікімі літарамі? Памятайце, што навіна павінна падаваць толькі факты і быць безэмацыйнаю. Любыя эмоцыі, меркаванні ў тэксце навіны - гэта знак, каб вы праверылі інфармацыю.
- Знайдзіце першакрыніцу. Калі артыкул трапіўся вам у сацсетках, ці ведаеце вы, дзе ён быў апублікаваны ўпершыню? Ці ведаеце вы, хто той чалавек, са старонкі якога вы даведаліся пра навіну?
- Уважліва паглядзіце на фотаздымкі. Ці ілюструе малюнак тэкст? Што хацеў сказаць карэспандэнт? З якога ракурса зроблена фота? Калі камера фатаграфуе аб’ект зверху, складваецца ўражанне, што чалавек на фото залежны, бяссільны. Пашукайце малюнак у сеціве праз images.google.com: можа, ён быў зроблены ў іншым месцы і не мае рэальнага дачынення да гэтай навіны?
- Не давярайце загалоўкам. Каб сфарміраваць свае меркаванне пра тэкст, прачытайце яго цалкам.
- Праверце медыя, якое апублікавала тэкст. Ці вядомы гэта рэсурс? Ці падпісаны аўтар тэксту? Як пазіцыянуе гэты сайт сам сябе ў раздзеле “Пра нас” – можа, гэта сайт сатырычных навінаў? Ці есць рэальны e-mail адрэс рэдакцыі, які базуецца на дамене сайта, а не на паштовым сэрвісе (то бок не editor@gmail.com альбо editor@yahoo.com)?
- Якая дата публiкацыі тэкста? Ці актуальны месяц, год?
- Якія крыніцы інфармацыі пазначаны ў артыкуле? Ці ёсць спасылкі на афіцыйныя рэсуры, экспертнае меркаванне? І калі цытаты ёсць, ці адпавядаюць яны тэме размовы (іншымі словамі, ці не ўзятыя яны з іншага кантэксту)?
Эксперты зазначаюць, што стварэнне фэйкавых навін стала апошнім часам справай больш цяжкай і вытанчанай, бо аўдыторыя СМІ ў рэшце рэшт стала крытычна адносіцца да напісанага. Да таго ж ніякая навіна не можна лічыцца дакладнай на 100 адсоткаў. Адзін з яскравых прыкладаў – гэта ўсім вядомая Вікіпедыя. Інфармацыя адтуль ненадзейная, бо кожны, сыходзячы з сутнасці Вікі-крыніц, можа іх рэдагаваць, не з’яўляючыся экспертам у пэўнай галіне.
Так, часопіс New Yorker аднойчы знайшоў 24-гадовага хлопца, які з’яўляўся аўтарам альбо рэдактарам 16 тысяч (!) запісаў на самыя розныя тэмы ў Вікіпедыі. Натуральна, гэты чалавек не мог быць экспертам у такой колькасці сфер. Памятайце, што факты – не гумка, эластычная і гнуткая ў зацікаўлены бок. Інфармацыйная крыніца павінна быць правернай і вартай даверу.