4 сакавіка сьвяткуе 60-годзьдзе Лявон Баршчэўскі. Філёляг, перакладчык, паліглёт, які ведае каля трох дзясяткаў моў. Пэдагог, заснавальнік Коласаўскага гуманітарнага ліцэя. Палітык, дэпутат Вярхоўнага Савета 12 скліканьня, экс-старшыня партыі БНФ. Бацька трох пасьпяховых дачок.
«Я хутчэй — крызысны мэнэджэр. Дзе ёсьць дзірка, дзе правал — там зьяўляюся я, стараюся гэта падцягнуць», — так адказаў юбіляр на пытаньне Свабоды, кім ён сябе больш пачувае. — Я не лічу сябе супэрталенавітым — я больш філёляг, чым перакладчык у творчым сэньсе, але паколькі ў Беларусі не хапае перакладчыкаў, асабліва з рэдкіх моў — я гэтым заняўся.
Калі трэба было адрадзіць беларускую школу, стварыць беларускі ліцэй (я ж да гэтага выкладаў і ў школе, і ў ВНУ) — я зразумеў, што гэта актуальна. Можна нешта новае зрабіць, паказаць шлях, якім павінна пайсьці адукацыя. І я вярнуўся ў прафэсію, зь якой я пачынаў у 1979 годзе — дагэтуль настаўнічаю.
Я не зьбіраўся ісьці ў палітыку, балятавацца ў 1990-м у дэпутаты Вярхоўнага Савета. Але тады ў Наваполацку Сяржука Сокалава-Воюша не зарэгістравалі кандыдатам, узьніклі праблемы. І я пайшоў „затыкаць“ акругу.
Так і са старшынствам у партыі БНФ здарылася. У сьнежні 2007 года на Х зьезьдзе партыі сытуацыя „ўвайшла ў ступар“, тады я спантанічна сябе прапанаваў. Гэта той выпадак, калі я шкадую..».
Марыў вывучаць скандынаўскія мовы ў Ленінградзе, але паступіў у Менскі лінгвістычны
— Лявон, асноўная ваша прафэсія — філёляг, лінгвіст. Чаму выбралі такі шлях?
— Інстытут замежных моў быў запасным аэрадромам. Я хацеў займацца лінгвістыкай, мовамі, і марыў паступіць у Ленінградзкі дзярджунівэрсытэт на факультэт скандынаўскіх моў. Мне не пашанцавала — у той год, калі я заканчваў школу, набору на скандынаўскія мовы не было. І давялося пайсьці ў так званы Менскі «ін’яз» — каб не забралі ў войска. Мае асноўныя мовы — нямецкая і ангельская, а да скандынаўскіх ды іншых я ўжо сам дайшоў.
— І ўсё ж — колькі моў вы ведаеце? Мяркуючы па 28-моўнаму беларуска-лацінска-эўрапейскаму слоўніку, які вы выдалі да свайго 50-годзьдзя, прынамсі, каля 30-ці?
— Ой, на 6-7 мовах я свабодна размаўляю, астатнія трэба ўспамінаць. Я ведаю паліглётаў, якія свабодна размаўляюць на двух дзясятках моў, у Беларусі таксама такія людзі ёсьць. Але я да іх не адношуся.
Я заўсёды вучыў мовы з практычнага пункту гледжаньня: каб чытаць літаратуру — мастацкую, навуковую, і разумець яе. Бо раней ніякіх «гуглаў-транслэйтараў» не было, і з тэкстам па-швэдзку ці па-партугальску ня справісься.
З эўрапейскіх моваў я, у прынцыпе, усе ведаю, акрамя фіна-вугорскай групы. Да вугорскай, фінскай і эстонскай у мяне галава не дайшла. А германскія, раманскія, славянскія я ведаю, пасіўна я ўсімі валодаю. Але, падкрэсьліваю, пасіўна. Я некалі вучыў чэскую мову, 20 гадоў на ёй ні зь кім не размаўляў, а калі давялося — выляталі польскія словы, бо практыкі не было. Патрэбна моўная практыка.
Але ёсьць людзі здольныя — напрыклад, Валер Буйвал, які па адукацыі мастацтвазнаўца, а не філёляг, яму вусныя мовы лёгка даюцца; ёсьць паліглёт — настаўнік з Гомельшчыны Мікола Бусел; перакладчык Якуб Лапатка свабодна гаворыць на 8-9 мовах; Сяргей Шупа — гэта самы красамоўны прыклад, які і вуснымі, і пісьмовымі мовамі валодае цудоўна! Я ў гэтым сэнсе не дацягну да Сяргея Шупы.
«Я філёляг. Мова для мяне — найперш сродак камунікацыі»
— Ці лёгка авалодаць некалькімі замежнымі мовамі? Павінны быць схільнасьці, здольнасьці, талент, ці мовы бяруцца «зубрэньнем»?
— Мова — гэта найперш сродак камунікацыі. Гэта як гаечны ключ, але ён не для таго, каб вы паказалі, што ўмееце круціць ім. Трэба ўмець яшчэ скруціць нешта зь ягонай дапамогай. Для мяне мова была сродкам для чытаньня тэкстаў. Яшчэ я слухаў заходняе радыё — па-ангельску, па-нямецку, па-польску. Вось так і засвоіў замежныя мовы
Але, паўтаруся, мова — гэта толькі сродак. Трэба засвоіць прафэсію і імкнуцца ўсё, што па гэтай прафэсіі ў сьвеце напрацавана, засвоіць на розных мовах. Для мяне ніколі мовы не былі самамэтай. Але я ж яшчэ лінгвіст. Я абараніў кандыдацкую дысэртацыю па лінгвістыцы. Давялося спэцыяльна вывучаць тэарэтычную лінгвістыку. Там ужо крыху іншы падыход да мовы — як да арганізму, сыстэмы. Гэта іншае.
Таму калі спытаеце, якая ў мяне спэцыяльнасьць — я найперш філёляг. Шырокага профілю, таму што я і ў літаратуразнаўстве тое-сёе разумею, і ў мовазнаўстве.
«Кафка пісаў нецікавай мовай — канцылярскай. Кафка цікавы парадаксальным мысьленьнем»
— У 1985 годзе вы разам зь Сяргеем Шупам стварылі клюб маладых перакладчыкаў «Бабілён». Чым ганарыцеся, якімі перакладамі?
— Францам Кафкам па-беларуску. Я ў сярэдзіне 1990-х пераклаў на беларускую мову кароткую прозу Кафкі. І дагэтуль лічу, што гэта самая дэфіцытная кніжка: у мяне толькі адзін экзэмпляр застаўся, дзясяткі людзей пытаюцца, дзе яе знайсьці. Але чамусьці не здаюць майго Кафку ў букіністычныя кнігарні, хаця наклад быў немалы для Беларусі — 3 тысячы асобнікаў. Чамусьці Кафку больш не перавыдаюць.
Але, ведаеце, Кафка пісаў нецікавай мовай — канцылярскай. Кафка цікавы іншым — парадаксальным мысьленьнем. Але ня мовай. Тады я выконваў функцыю: трэба, каб Кафка быў па-беларуску. Мне ён быў нецікавы як творца — я ж мовазнаўца! А трэба было гэту нішу запоўніць...
Альбо Алесь Бяляцкі замовіў перакласьці кніжку Астрыд Ліндгрэн «Усе нашы дзеці з Булербю». Сказаў, што будзем бясплатна раздаваць беларускамоўным дзеткам. Наклад быў 10 тысяч. Я да гэтага ніколі не перакладаў дзіцячую літаратуру, але ўзьнікла сытуацыя, і гэта місія — трэба, каб такая кніга зьявілася.
«Пераклад — ня вельмі ўдзячная праца, нават твайго імя на кніжцы няма»
— А цяпер у Беларусі дастаткова прафэсійных перакладчыкаў?
Моладзь зьявілася, нават альманах выдаюць «ПрайдзіСьвет»...
— Мала перакладчыкаў. Пераклад — ня вельмі ўдзячная праца, нават твайго імя на кніжцы няма. Па нормах імя перакладчыка трэба пісаць на трэцяй старонцы, нават не на тытульнай! Ты як мінімум год жыцьця траціш на добры пераклад кнігі. Нават калі аўтар за свой кошт выдае сваю кнігу, на вокладцы імя сваё паставіў, задаволіў нейкія амбіцыі. А тут нават імя перакладчыка няма. Пры такой сытуацыі перакладчыкі ня могуць расьці, як грыбы.
Павінна быць дзяржаўная праграма. Калісьці ў Паволжжы быў жудасны голад, а Луначарскі разумеў, што трэба заснаваць сэрыю «Усясьветная літаратура» па-расейску. І ў той няпросты час плацілі перакладчыкам вялікія грошы. Міхаілу Лазінскаму стварылі неверагодныя ўмовы, ён год сядзеў на прыстойным утрыманьні на ўрадавым лецішчы, калі перакладаў «Боскую камэдыю». У нас пра такое марыць немагчыма! Для такіх умоў у нас нават шмат перакладчыкаў. Зьявілася здольная, таленавітая моладзь, якая ня можа не перакладаць. Дзякуй Богу, што яна зьявілася, бо мы думалі, што будзе проста канец.
«Разьлічваць, што п’есу з маім прозьвішчам як перакладчыка паставяць у тэатры, не выпадае»
— Вы пераклалі нават не дзясяткі — сотні твораў: прозу, паэзію, драму. Якія жанры вам самому больш цікавыя, што цяжэй даецца?
— Першая празаічная кніга, якую я пераклаў — Генрых Бёль, «Більярд а палове дзясятай». Туды я ўклаўся моцна, над кожным словам сядзеў, думаў, хаця Пётра Садоўскі мяне раскрытыкаваў, знайшоў там процьму хібаў. Таму гэта для мяне самая дарагая кніга прозы.
А сярод паэзіі — цяжка сказаць... Ведаеце, пакуль кніжка выходзіць, ты яе любіш, а калі выйдзе — бачыш усе яе хібы. Вось да самай кніжнай выставы выйшла вершаваная кніга «Вялікая драма Юліюша Славацкага». 4,5 тысячы вершаваных радкоў. Юліюш Славацкі — польскі клясык тэатра.
Я больш люблю драматычныя творы перакладаць, бо там простая мова. Вельмі цікава дыялёгі перакладаць, шукаць адпаведнікі, жаргонныя словы. Нядаўна выйшаў мой пераклад «Вясельля» Станіслава Высьпяньскага — гэта ключавая драма для польскай культуры, з нацыянальна-вызваленчым падтэкстам. Летась па ўсім сьвеце былі арганізаваная чытаньні гэтага твору Высьпяньскага, у Менску таксама былі чытаньні, якія арганізавалі амбасада Польшчы і Інстытут Польскі, чыталі мой пераклад, было вельмі прыемна чуць.
Бо разьлічваць, што п’есу з маім прозьвішчам як перакладчыка паставяць на тэатральнай сцэне, не выпадае. Хаця раней ставілі. У Віцебскім драмтэатры «Танга» Мрожка ў маім перакладзе паставілі яшчэ ў 1988 годзе. Тады гэта было можна. А пасьля 1994 года гэта нерэальна.
«Беларускаму ліцэю аддадзена 27 гадоў жыцьця. Гэта для мяне як сьвежае паветра»
— Вы зьяўляецеся заснавальнікам і намесьнікам дырэктара Коласаўскага ліцэя. Пастаянна там выкладаеце, правяраеце сшыткі. І дзеці ў захапленьні ад вашых урокаў. Як усё пасьпяваеце? Можа, у вас там асаблівыя вучні?
— Усё залежыць ад асобы выкладчыка. Калі выкладчык асоба — то і самыя «адпетыя» хуліганы слухаюць. Я ж пачынаў настаўнічаць у звычайнай школе, дзе былі клясы па 40 чалавек. Выкладаў у Наваполацкім палітэхнічным інстытуце. І ужо 27 гадоў — у Беларускім гуманітарным ліцэі.
Я не шкадую, хаця гэта вельмі шмат часу і энэргіі вымагае. Да трэцяй гадзіны ночы звычайна штосьці перакладаю, а яшчэ вялікі стос сшыткаў трэба праверыць. Але я ніколі не шкадаваў. Выкладаньне дае выдатныя аратарскія навыкі.
І галоўнае, што дае выкладаньне — ты сам лепш разумееш свой прадмет. Я, магчыма, пакрыўджу некаторых акадэмікаў, але пакуль ты прадмет не павыкладаеш, не патлумачыш іншым, ты сам яго да канца не зразумееш. Мне цяжка пакінуць гэту працу, для мяне як сьвежае паветра. Я ніколі не паўтараюся, у мяне не бывае аднолькавых урокаў.
«Не зьбіраўся ісьці ў дэпутаты, але Сокалава-Воюша не зарэгістравалі»
— Ведаю, што вы ня любіце гаварыць пра палітыку. Але 5 гадоў вы працавалі дэпутатам першага і, бадай, адзінага дэмакратычна абранага Вярхоўнага Савету 12 скліканьня, уваходзілі ў фракцыю БНФ. Чаму тады пацягнула ў дэпутаты?
— Я не зьбіраўся тады балятавацца ў дэпутаты Вярхоўнага Савета. Але Сяржука Сокалава-Воюша не зарэгістравалі. І мяне паслалі «затыкаць акругу», сказалі, што ў мяне ёсьць шанец вылучыцца ад унівэрсытэта. Я нечакана выйграў, гэта было амаль нерэальна, бо і рэктар, і прарэктар былі супраць мяне. Карацей, калі б Сокалава-Воюша зарэгістравалі, я б у лепшым выпадку балятаваўся ў дэпутаты аблсавета.
— А хто быў вашым канкурэнтам?
— Маім канкурэнтам быў першы сакратар Наваполацкага гаркама партыі Ўладзімер Панталёў, дарэчы, ён не рэтраград, а з прагрэсіўных камуністаў. Але Наваполацк — горад настолькі прасунуты, што народ нават прагрэсіўных камуністаў не ўспрымаў, галасаваў заўсёды за апазыцыю. Я ўпэўнены, што нават цяпер, пры любых выбарах, дзе будуць сумленна лічыць галасы, у праўладных кандыдатаў у Наваполацку шанцаў няма. Гэта дакладна. Тады наш блёк ва ўсіх трох акругах выйграў выбары ў Вярхоўны Савет. Тады народ палітызаваўся і рабіў сьвядомы выбар. Людзі пачалі цікавіцца палітыкай. Бо калі народ не цікавіцца палітыкай, ён ніколі ня выбярэ нармальную ўладу — гэта факт.
«На жаль, у нашай беларускай сытуацыі патрэбна катастрофа, каб людзі палітызаваліся»
— А ці магчыма цяпер вярнуць народу цікавасьць да палітыкі?
— Так, палітызацыя адбываецца. На жаль, яна адбываецца пры нядобрых умовах. Ня выбухнуў бы Чарнобыль, не адкрылі б Курапаты — не было б такой палітызацыі. На жаль, у нашай беларускай сытуацыі патрэбна катастрофа, каб людзі палітызаваліся. Гэта бяда.
— Што вам, інтэлігенту, інтэлектуалу — дало гэта дэпутацтва? Чаму навучыліся?
—Я набыў прафэсію. Прабачце, але паспрабуйце, знайдзіце ў сёньняшняй Палаце прадстаўнікоў хаця б пяток чалавек, якія займаліся самі стварэньнем заканадаўства. Сёньня законы піша пэўны аддзел, інстытут, а дэпутатам тэксты законаў прыносяць з адміністрацыі прэзыдэнта толькі на зацьверджаньне.
А мы тады суткамі сядзелі, вывучалі заканадаўства пэўных краінаў, і ня толькі з былой савецкай прасторы. Памятаю, даслалі з Армэніі закон аб мясцовым самакіраваньні, і мы вывучалі, што можам прымяніць у сябе. Гэта была работа, гэта было набыцьцё прафэсіі заканадаўцы.
Канечне, была карысьць. Іншая справа — што ў сухім астатку засталося. Тыя законы былі потым перапісаныя. А калі нават і засталіся...
Я скажу шчыра: першы разьдзел сучаснай Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь — гэта мая моўная рэдакцыя. Да мяне як да філёляга зьвярнуўся намесьнік старшыні Вярхоўнага Савета Васіль Шаладонаў з просьбай, каб я адрэдагаваў гэты тэкст. Яна захавалася. Але праблема ў тым, што цяпер гэта першая глава не выконваецца, правы чалавека, якія там зафіксаваныя, так і засталіся на паперы.
А з другога боку, я лічу, што ў жыцьці нічога не бывае лішнім. Калісьці навучыў мяне бацька печку скласьці, і я ведаю, што калі нешта здарыцца, у сьвеце адключыцца электрычнасьць, то я печку складу. Яна, магчыма, будзе дыміць, але будзе і грэць. Таму я не лічу, што веды, уменьне бываюць лішнімі. Так і ў заканадаўстве. Гэта вялікая школа была.
«У дэпутаты не пайду ні за якія пернікі»
— Калі цяпер былі б сумленныя дэмакратычныя выбары, пайшлі б у дэпутаты?
— Ня ў якім разе! У дэпутаты я не пайду — я ўжо перарос гэты ўзрост. Калі б спатрэбілася выканаўчай уладзе дапамагчы — я б з радасьцю. Я ўжо набраўся вопыту, ведаю шмат людзей, ведаю шмат рэчаў. Я прэм’ер-міністрам мог бы быць. Але не прэзыдэнтам. І не дэпутатам. Гэта ўжо пройдзены шлях. Туды я не пайду ні за якія пернікі.
«Я не зьбіраўся ўзначаліць партыю. Пра гэты эпізод я шкадую: два гады жыцьця страчаныя»
— А як вы сталі старшынём партыі БНФ? Вы ж быццам бы не зьбіраліся, я нават загалоўкі газэтныя памятаю: «У змаганьні Вячоркі і Міхалевіча перамог Баршчэўскі»...
— Усё было празаічна. Вы ж ведаеце наша заканадўства: калі партыйны зьезд не адбудзецца, новую ўладу ня выберуць. Арэнда залі — гэта таксама грошы, і немалыя. Мы на гэты зьезд у адной машыне зь Вінцуком Вячоркам ехалі. І пра зьезд мы наагул не гаварылі. А тады на зьезьдзе сытуацыя ўвайшла ў ступар, і я спантанічна сябе прапанаваў. Гэта той выпадак, калі я шкадую. Я прыйшоў без каманды, хаця я мог бы яе сабраць. Але я ж не зьбіраўся ўзначаліць партыю! Пра гэты эпізод я шкадую: два гады жыцьця страчаныя.
— Потым вы выйшлі з партыі БНФ. Партыйнае жыцьцё, палітыка цяпер вас зусім не цікавяць?
— Так здарылася, што я пачаў супрацоўнічаць з «Народнай Воляй», і сваё стаўленьне, сваю крытыку рэжыму пачаў выказваць у публікацыях. Гэта таксама спосаб выказаць свае адносіны да таго, што адбываецца. Я пішу крытычныя матэрыялы, я паказваю, як чыноўнікі развальваюць сыстэму адукацыі. Я лічу, што гэта таксама палітыка, але палітыка ўжо ў журналісцкай іпастасі.
Калі былі падзеі ва Ўкраіне, мне ўдалося ўзяць інтэрв’ю ў знакамітага экспэрта Цімаці Гартана Эша, чым ганаруся. Тое, што сказаў Эш пра Ўкраіну, адбылося.
Калі ў 2016-м быў утвораны аргкамітэт па сьвяткаваньні 100-годзьдзя БНР, я ўзяў на сябе абавязак рэгулярна пісаць артыкулы пра тыя гістарычныя падзеі. Вывучаю архіўныя матэрыялы, дакумэнты. Лічу, што я раблю карысную справу. Так што я не адмовіўся ад грамадзкай дзейнасьці. Але яна хутчэй публіцыстычная.
Два шлюбы, тры дачушкі, адна ўнучка
— Распавядзіце пра асабістае — пра сваю сям’ю.
— У мяне было два шлюбы. Першая жонка таксама скончыла Лінгвістычны ўнівэрсытэт. У нас зь ёй дзьве дачкі — Алена і Вераніка.
У 1995-м я пабраўся шлюбам другі раз, жонка — настаўніца матэматыкі, у нас таксама дачка — Алеся.
Старэйшая дачка Алена працуе ў службе псыхалягічнай дапамогі. Хаця па адукацыі яна — філёляг. Але ў яе нейкі талент — яна так добра ўмее супакоіць чалавека, улагодзіць любы канфлікт! У яе насамрэч чароўны дар, нават талент. Яна, як тая Ванга, рукамі чужую бяду разводзіць.
Сярэдняя Вераніка працуе ў Нацыянальным аэрапорце на замежным тэрмінале, у яе вельмі добрыя ангельская і кітайская мовы. Яна з 13 гадоў ужо сама зарабляла, займалася з малымі дзеткамі, вучыла іх мовам. Надзвычай дысцыплінаваная і адказная дзяўчына. Таксама скончыла лінгвістычны ўнівэрсытэт.
Малодшая дачка Алеся доўга шукала сябе, спачатку вучылася па адной спэцыяльнасьці, памяняла на другую, потым скончыла паліграфічны каледж, працавала год у звычайным шапіку Белсаюздруку. А цяпер быццам бы знайшла сваё — вывучае турызм і рэкрэацыю ў Любліне. Усе дзяўчаты выхаваныя, ніколі не дазволяць сабе хамства, ніколі зь імі не было праблем. А яшчэ ў мяне ёсьць унучка, ёй хутка будзе 8 гадоў.
— А як будзеце адзначаць юбілей? Уся сям’я зьбярэцца?
— Урачыстай юбілейнай вечарыны ня будзе. Афіцыёзу ня будзе. Будзе «міжсабойчык», сьціплы капусьнік у Коласаўскім ліцэі, зьбяруцца настаўнікі, блізкія сябры, браты. У малодшай дачкі залікі, яна не прыедзе. Адзначым, пагаворым, паразмаўляем. Няма часу ладзіць вечарыны, імпрэзы адбіраюць шмат часу і сіл, лепш папрацаваць, за гэты час можна шмат чаго напісаць і зрабіць.