Рэдакцыя часопіса «На Урок» распавяла пра спосабы і настаўніцкія прыёмы, як вылучыць у медыйнай прасторы ілжывыя навіны і іх падвіды.
У паўсядзённым жыцці важна ўменне адрозніваць праўдзівую інфармацыю ад прадузятай або аднабокай. Дарослыя часта сутыкаюцца з праблемамі ўспрымання навін, якія інтэрнэт-выданні і іншыя СМІ трактуюць па-свойму. У школьнікаў з гэтым яшчэ больш цяжкасцяў: часам безгрунтоўнасць адрозніць праўду ад хлусні ў навіны і сляпая вера ў напісанае становіцца прычынай трывожных станаў. У нашым артыкуле гаворка пойдзе пра навыкі і ўменні распазнаваць у навінах хлусню і маніпуляцыю. Ва ўмовах інфармацыйнай вайны гэта жыццёва неабходна. Падкрэслім, што ўсё гэта – элементы крытычнага мыслення, у аснове якога ляжыць уменне чалавека ставіць пад сумневы свае перакананні і інфармацыю, якую атрымлівае.
1. Дапамажыце вучням вызначыцца з тэрмінам «фэйкавыя навіны»
Фэйкавыя – значыць, ілжывыя. На жаль, мы можам назіраць, што газеты не заўсёды публікуюць праўдзівую інфармацыю, таму праца ў гэтым напрамку павінна быць дбайнай. Гэта адзін з элементаў выхавання медыйнай пісьменнасці.
Адзін з варыянтаў працы – групавая. Аб'яднайце клас у групы і прапануйце абмеркаваць наступныя пытанні:
- Што такое фэйкавыя навіны?
- Што такое прадузятыя навіны?
- Як вы думаеце, якія прыкметы ілжывых навін?
- Ці здаралася так, што вы паверылі фэйкавым навінам?
- Што горш: прадузятая або ілжывая падача навіны?
- Што здарыцца, калі ў СМІ будуць толькі ілжывыя навіны?
Майце на ўвазе, што нават калі вучні чулі фразу «фэйкавыя навіны», гэта не значыць, што яны разумеюць сэнс гэтай фразы і ўсведамляюць рэальнае значэнне такой зʼявы.
2. Паспрабуйце прааналізаваць інфармацыю
Пакажыце вучням фрагмент тэксту, прыведзены ніжэй. Хай вучні прачытаюць і скажуць, ці знайшлі яны ілжывую інфармацыю. Ці падобны артыкул на хлусню?
Хрыстафор Калумб нарадзіўся ў 1951 годзе ў Сіднэі, Аўстралія. Ён жыў ля мора, таму вырашыў стаць даследчыкам і матросам. Але яшчэ юным адправіўся ў Партугалію і пачаў новы бізнес разам са сваім братам Варфаламеем, яны рабілі геаграфічныя экспедыцыі. Гэтая справа зрабіла Калумба вельмі багатым чалавекам. Іх атласы і да гэтага часу можна купіць у крамах і знайсці ва ўсіх бібліятэках свету.
У гэты час людзі ўсяго свету актыўна шукалі марскі шлях вакол Афрыкі ў Кітай, Японію і Індыю. Яны верылі, што знойдуць скарбы. Эксперты лічылі, што ідуць у гэтым напрамку – на ўсход. Але Калумб запэўніваў – трэба адправіцца ў процілеглым кірунку, менавіта гэта прывядзе іх да патрэбных зямель значна хутчэй. Кароль Партугаліі Ян ІІ разам з каралямі Францыі і Англіі былі ўпэўненыя, што Калумб сышоў з розуму, таму адмовіліся яму дапамагчы здзейсніць вандроўку.
Калумб ведаў, што ён павінен выпрабаваць гэты маршрут і даказаць усім сваю правату. Ён вылучыў сродкі на рэкламную кампанію, у рамках якой былі зняты відэаролікі, якія трансляваліся чатыры разы на дзень. Гэта пераканала гішпанскіх каралёў стаць спонсарамі падарожжа.
У 1942 годзе на ваду былі спушчаныя тры караблі – «Нінья», «Пінта» і «Санта-Марыя», на борце якіх было 90 членаў экіпажа. Падарожжа прайшло без праблем і вельмі хутка. 12 кастрычніка 1942 Калумб прыбыў на выспы на паўднёвым усходзе ў Флорыдзе. Ён запэўніў, што гэта цяпер гішпанскі востраў Індыя, а людзі, на ім жывуць – індыйцы. Апошнія былі вельмі рады новым гасцям і падарункам, якія тыя прывезлі. Асабліва парадавалі карэнных жыхароў мабільныя тэлефоны і кампутары.
Калумб вярнуўся ў Гішпанію ў 1939 годзе, дзе яго прызналі героем. Ён стаў вядомы як першы чалавек, які прыйшоў на амерыканскія зямлі. Калумб пазней здзейсніў яшчэ некалькі сусветных падарожжаў, якія былі задакументаваныя National Geographic.
Памёр Калумб у 1905 годзе. Пахаваны ў Вальядолідзе, Гішпанія.
Напрыклад, вы можаце ўзяць біяграфію любой асобы з тых, каго вывучаеце па праграме. Падобныя трэніровачныя практыкаванні дазволяць навучыць больш уважліва ставіцца да любых дадзеных.
3. Навучыце вучняў правяраць інфармацыю
Замест таго, каб кіравацца ўласным першым уражаннем, ведамі, парайце праверыць атрыманую інфармацыю ў надзейных крыніцах, напрыклад, на сайтах з добрай рэпутацыяй. Абмяркуйце наступныя пытанні:
- Як даведацца, ці надзейная гэта крыніца? Ці ёсць спосабы праверкі? Напрыклад, даследуйце выбраны артыкул, праверце, якія крыніцы выкарыстоўвае аўтар, азнаёмцеся з каментарамі, калі яны ёсць. Не лішнім будзе звярнуць увагу на малюнак, іх якасць і адпаведнасць тэме. У прыватнасці, часам маніпулятыўная выява скажае ўражанне ад усяго артыкула.
- Ці можаце вы давяраць усяму, што піша надзейная крыніца? Паспрабуйце растлумачыць усе пункты гледжання.
- Ці можа надзейная крыніца быць прадузятай?
Пакажыце вучням, як выбіраць інфармацыю з некалькіх крыніц для больш абʼектыўнага ўспрымання фактаў.
Google стварыў магчымасць адзначаць правераны кантэнт. У прыватнасці, у раздзеле Google Навіны ёсць папулярныя матэрыялы ад розных выданняў. У некаторых з іх паказана, што крыніца правераная, часта цытуецца. У выніках пошуку могуць зʼяўляцца факты, правераныя выдаўцамі. Такім чынам, вы і вучні можаце зразумець, ці была праверана інфармацыя, або яе хтосьці запярэчыў, або дакладнасць застаецца пад пытаннем.
4. Навучыце школьнікаў выказваць сваё меркаванне і ўзбагачайце іх лексічны запас
Навучанне медыяпісьменнасці можа быць даволі складаным для школьнікаў. Асаблівыя цяжкасці могуць паўстаць у тых, хто не прывык агучваць свой пункт гледжання на тую ці іншую сітуацыю. Упэўненыя, многія здзівяцца, калі зразумеюць, што яны ўжо не згаджаюцца з меркаваннем бацькоў ці сяброў пасля таго, як даведаліся па тэме больш.
Вывучэнне новых словаў, практыка ў падпарадкаванні дыскусій – усё гэта дазволіць дзіцяці больш упэўнена адчуваць сябе ў размове падчас адстойвання сваёй пазіцыі. Больш за тое, такі падыход дазволіць зразумець матывацыю своеасабліва трактаваць інфармацыю. Калі дзеці разумеюць, як і чаму людзі думаюць па-рознаму, то яны змогуць больш старанна ставіцца да інфармацыі, якой збіраюцца аперыраваць з той ці іншай мэтай.
5. Пакажыце вучням, як выбар СМІ ўплывае на ўспрыманне чытача
Важным зʼяўляецца тое, якім малюнкам і словам аддае перавагу выдавецтва, сайт або тэлевізійны канал. Часта менавіта карцінка фармуе першае ўражанне ад навіны, змяняючы праўдзівае значэнне падзеі. Прапануем некалькі варыянтаў работ, якія пакажуць значэнне загалоўку і выявы.
Часта загалоўкі, якія падманваюць, ставяць мэтай набраць як мага больш праглядаў артыкула, у якім можа нават не быць абвешчанай інфармацыі.
Падбярыце для школьнікаў некалькі загалоўкаў, змест якіх не ў поўнай меры, альбо наогул не адлюстроўвае рэальныя факты ў матэрыяле. Ці ж параўнайце загалоўкі пра адну і тую ж навіну: часам здаецца, што людзі кажуць пра розныя рэчы.
6. Дапамажыце вучням вызначыць розныя віды падробленых навін
Ёсць даволі шмат падвідаў фэйкавых навін. Мы сабралі некалькі іх разнавіднасцяў; навучыце вучняў адрозніваць іх.
Сатыра. Гэта ўзор інфармацыі, прадстаўленай у непраўдзівым выглядзе з мэтай зрабіць акцэнты на негатыўных баках пэўнай падзеі ці фігуры. Складана адназначна паставіць ацэнку гэтаму падвіду. Мала хто здольны годна ўспрымаць крытыку. Варта толькі ўспомніць гісторыю сатырычнага часопіса Charlie Hebdo.
Клікбейт. Гэта менавіта тыя навіны, на якія пераходзяць дзякуючы загалоўкам і малюнкам, якія правакуюць карыстальніка перайсці па спасылцы, паколькі ўзмацняюць уласцівую чалавеку дапытлівасць. Калі перавесці назву «клікбейт», то апынецца, што «клік» – гэта націск мышкай, а «бейт» – прыманка. Калісьці такі падыход быў сімвалам жоўтай прэсы, а цяпер яго можна знайсці і ў паважных анлайн-выданнях. Вірусы – самая вялікая небяспека, якая можа чакаць чалавека, які зрэагаваў на загаловак і карцінку і перайшоў па спасылцы.
Навіны па замове. Часта палітычныя партыі, структуры заказваюць публікацыю навін, якія будуць выстаўляць іх у выгодным святле або скампраметуюць канкурэнтаў. Такіх матэрыялаў вельмі шмат і ў інтэрнэце, і на тэлебачанні, і ў газетах.
Выдуманыя навіны. Назва гаворыць сама за сябе. З пэўнай мэтай ствараюцца артыкул, дзе ўказваецца ілжывая інфармацыя, выдуманыя ці няправільна трактаваная. Больш за ўсё спрэчак выклікае менавіта гэты тып навін. Справа ў тым, што гэта элемент паклёпу, што зʼяўляецца крымінальнай справай. Як правіла, пасля публікацыі хлуслівых навін павінна быць публічнае прабачэнне, аднак у нашых рэаліях – гэта хутчэй нонсэнс, чым заканамернасць. Яшчэ адзін падвід – выдуманы інфаповад. Гэта вельмі папулярны інструмент, які выкарыстоўваецца ў сацыяльных сетках.
7. Стварыце свае навіны
Стварыце трэйлер ці прэзентацыю навіны разам з вучнямі. Матэрыял можа быць заснаваным на рэальных фактах, а магчыма – на выдуманых. Задача дзяцей – падаць яго ў такім выглядзе, каб усё здавалася праўдай. Затым прааналізуйце працу і высвятліце, наколькі шкоднымі могуць быць несумленныя навіны і як трэба ўмець іх адрозніваць.
Уся гэтая праца, прысвечаная медыяпісьменнасці, спатрэбіцца школьнікам у працэсе навучання і ў паўсядзённым жыцці. Набытыя веды пакажуць, наколькі важна ўмець арыентавацца ў шквале негатыўных навін і вылучаць ісціну. Але гэта не адзіная карысць. Кожнаму школьніку цяпер і ў будучыні давядзецца аналізаваць шмат дадзеных для напісання навуковых прац, рэфератаў. А для гэтага ім прыйдзецца браць інфармацыю з вартых даверу крыніц.