Украінская інтэлектуалка і пісьменніца Аксана Забужка разважае пра праблемы і перспектывы Украіны, аднак яны блізкія і нам. Nastaunik.info прапануе вытрымкі з інтэрв'ю аўтара пра адукацыю і культуру. Цалкам інтэрв'ю можна пачытаць тут.
- Аксана, калі вы прыйшлі на інтэрв'ю, сказалі, што ўкраінцы зусім мала ведаюць пра шматлікіх сваіх выбітных дзеячаў. Чаму так адбылося?
Тут дарэчы ўспомніць Мандэльштама: "Мы живем, пад собою не чуя страны". І так у нас працягваецца ўжо дваццаць пяць гадоў. На днях я трапіла на падзею, дзе выступаў адзін уплывовы ўкраінскі педагог, загадчык кафедры аднаго са сталічных ВНУ - і цытаваў замежную крыніцу: брытанскага даследчыка ... у рускім перакладзе маскоўскага выдавецтва "Навука і тэхніка" выдання1978 года! З аднаго боку, было смешна, а з другога - вельмі сумна. Бо загадчык кафедры быў маладзейшы за мяне, і вучыўся відавочна ўжо ў тыя гады, калі кнігі замежных аўтараў перасталі быць недаступнымі, як гэта было ў СССР.
Фота: Аксана Забужка.
Але ён цытаваў маскоўскі пераклад 1978 года, быццам і не прайшло з таго часу сорак гадоў, - і не адчуваў з гэтай нагоды ні ценю сораму! Не разумеў, што распісваецца, па сутнасці, у прафнепрыдатнасці - у тым, што не сочыць за літаратурай па тэме, на якую ўзяўся прамаўляць. 2018 год на двары! Колькі за гэтыя сорак год з'явілася і памерла новых ідэй, тэорый, напрамкаў, трэндаў, колькі першакрыніц і навінак з'явілася па-ўкраінску, колькі зламана дзідаў у навуковых і інтэлектуальных дыскусіях - а тут нібы гадзіннік спыніўся. І такія людзі вучаць украінскую моладзь.
Вось такіх, хто, незалежна ад узросту, ментальна "затрымаўся" у 1978 годзе, ва Украіне яшчэ вельмі і вельмі шмат. Узгадайце, колькі народу абурылася, калі Вятровіч (Уладзімір Вятровіч - украінскі гісторык, дырэктар Цэнтру нацыянальнай памяці - Nastaunik.info) намякнуў, што, можа, ужо і пара перастаць маліцца на Высоцкага, ёсць і цікавыя паэты і музыкі ... Ну так, у 1970-я мы ўсе ад яго фанацелі. І Забужка, юная і трапяткая, у 1980-м годзе ў дзень смерці Высоцкага хадзіла па горадзе, узрушаная навіной, і пісала доўгі і, дарэчы, нядрэнны верш у яго памяць ...
Але, спадарства, з таго часу прайшло сорак гадоў! Няўжо для вас нічога не змянілася ў культурных прыярытэтах? І вы нічога не пераацанілі, і нават не заўважылі, што пасля 1991 года вам адкрыўся доступ да ўсёй сусветнай культуры - раз, і да сваёй - украінскай - два. І там столькі цікавага, што на два жыцці пазнаваць хопіць. Вось вам і адказ на пытанне, чаму ў нас не ведаюць выбітных украінцаў. Для мільёнаў адбылося нейкае штучнае "заліпанне клавішы", спыненне часу. На Вятровіча пакрыўдзіліся людзі, у чыім жыцці з 1978-га года, па вялікім рахунку, мала што змянілася. Для каго да гэтага часу любімы фільм - "Ирония судьбы", галоўны "паэт-бунтар" - Высоцкі, а яркі інтэлектуальны вопыт - "трыбуна перабудовы": часопіс "Огонек" пад рэдакцыяй Кароціча.
- Тады ў Facebook нехта напісаў, што Вятровіч "зрабіў замах на святое": на Высоцкага, правёўшы паралель паміж ім і "шчупальцамі Крамля".
- Думаю, на самай справе ў гэтай крыўды глыбокія карані. Вось уявіце, людзі жылі ў сваім свеце "заліплай клавішы", і ім было там па-свойму цёпла. І тут з'яўляецца малады, паспяховы, прыгожы і яркі Валодзя Вятровіч, вакол якога жыццё бурліць - ён з поўным прысвячэннем займаецца любімай справай, мае дзясяткі тысяч фанаў і аднадумцаў, мяняе краіны, ездзіць па ўсім свеце, і яго ненавідзіць уся гэбня ў радыусе 9000 міль, бо ён адкрыў архівы КДБ! Гэта значыць, на сваё месца ў гісторыі чалавек ужо напрацаваў. І гэты Вятровіч, дарэчы, меламан і ўладальнік нядрэннай вінілавай калекцыі хард-рока, шчыра дзівіцца, як да гэтага часу можна маліцца на Высоцкага - і мае, вядома ж, мае рацыю, таму Высоцкі і ў 1970-я, у наглуха закрытым саўку, быў "Боб Дылан для бедных"... Гэта значыць, Вятровіч фактычна ткнуў усіх гэтых людзей носам у тое, на якім убогім "духоўным пайцы" яны да гэтага часу жывуць, і спытаў - чаму вы нічога лепшага за гэтыя сорак гадоў не зрабілі са сваім жыццём? .. А каму ж такое спадабаецца!
Наогул, гэтая праблема "ментальна заліплай клавішы" для Украіны - велізарная, і менавіта тут галоўны рэзерв "рускага міра", яго галоўная кнопка, з дапамогай якой мільёны адкідаюцца "назад у мінулае". Чаму, напрыклад, я нікому не рэкамендую "лепшых савецкіх фільмаў і мультфільмаў"? Не толькі таму, што і ў "лепшыя" пранікала прапаганда - тым танчэйшая, чым больш таленавітыя людзі іх рабілі. Але справа нават не ў гэтым - а ў тым, што гэтыя фільмы ні на воднае пытанне чалавеку свабоднай краіны адказу не даюць, таму што тагачаснае жыццё ў параўнанні з нашым сучасным было значна больш абмежаваным! Савецкі чалавек псіхалагічна прымітыўны ў параўнанні з сённяшнім, у яго ў рэпертуары на парадак менш пачуццяў, таму што для развіцця шматлікіх "складаных" пачуццяў людзям элементарна не хапала вопыту. Напрыклад, маё пакаленне вырасла наогул без вопыту сацыяльнасці! Самім аб'яднацца для нейкай агульнай справы, не баючыся, што табой тут жа зацікавяцца, як тады казалі, "органы", - гэта было неймаверна, усякая калектыўнасць у СССР з дзіцячага садка была пад кантролем дзяржавы - акцябраты, піянеры, камсамол ... Ну ці ўжо "падваротні" - тады гэта "дрэнная кампанія" і "детская комната милиции", гэта значыць таксама дзяржкантроль, толькі з іншага боку.
У нас не было грамадзянскіх пачуццяў і рэфлексаў, натуральных для людзей вольнага свету, і нам гэтаму прыйшлося вучыцца ўсе 1990-я.
Дзякуй Богу, сёння ўкраінцы не разумеюць рускіх, якія могуць, як у Кемерава, стаяць, глядзець, як іх дзеці выкідваюцца з вокнаў палаючага дома, і чакаць, калі "начальства", у выглядзе пажарных ці прэзыдэнта, прыедзе і іх уратуе, - замест таго, каб самім разам выламаць дзверы і ратаваць дзяцей. А маё пакаленне яшчэ ў стане зразумець, якімі "фільмамі і мультфільмамі" за некалькі пакаленняў дасягаецца такі вынік - калектыўная бездапаможнасць і страх адказнасці ("гэта не мая справа", "хай вырашаюць, каму трэба", або, як сёння ў іх модна казаць, "мы вне политики").
А вось нас на той адзнацы "у 1978 годзе" спрабуюць утрымліваць пераважна "непалітычнымі" сродкамі - праз адукацыю і СМІ. Напрыклад, я нядаўна цалкам выпадкова даведалася, што ў нас у школьнай праграме сучасная ўкраінская літаратура, аказваецца, заканчваецца - таксама 1970-мі гадамі! Выпадкова - таму што маладыя рэфарматары адукацыі напісалі мне на ФБ, што мае творы прапаноўваюць занесці ў школьную праграму, а я здзівілася: чакайце, я ўжо ў праграме была, у "нулявыя"! Затым Табачнік (Міністр адукацыі і навукі ва ўрадзе Азарава) мяне дэманстратыўна з яе "выкідваў" - публічна пра гэта аб'яўляў і чакаў маю рэакцыю. Маўляў, чым яшчэ можна дастаць пісьменніка, як гэта выкіданнем са школьнай праграмы!
- Вам важна, каб вашыя творы ўнеслі ў школьную праграму?
Такое было яго ўяўленне - што гэта для мяне павінна быць важна, і мне распавядалі, як ён злаваўся, калі мяне гэта не дастала.
Але ён тады быў наўносіў у школьную праграму яшчэ шмат чаго "цікавага" у рамках падрыхтоўкі да праекту "Новороссии" і ўвядзення Украінай у зону "рускага міра". І вось аказваецца, што хоць Табачніка няма на пасадзе ўжо чатыры гады, але яго "змен" ніхто ўсе гэтыя гады так і не чапаў, гэта толькі цяпер прапаноўваюць "вярнуць Забужку ў праграму". Гэта значыць, пасля Майдана нашы дзеці і далей ужо чатыры гады жывуць "па Табачніку"!
Педагогі мне пішуць: "Спадарыня Аксана, у нас ніхто не кантралюе таго, што робіцца ў адукацыі, ні адна душа не заглядае ні ў падручнікі, ні ў дапаможнікі розных цэркваў, дапушчаных у школу". Што ў тых дапаможніках напісана, хто ім дае экспертную ацэнку? Хіба хто-небудзь з бацькоў ўбачыць у свайго дзіцяці ў падручніку панегірыкі "вялікай Расіі", з якой "лепш не ваяваць", і тады падымаецца шум. Але гэта прыватныя выпадкі. Усё гэта азначае, што ў нас уся адукацыя вельмі засмечаная. І школьная праграма стварае ўяўленне, быццам украінская літаратура скончылася з развалам СССР.
"Апошні раз добра пісалі пры савецкай уладзе" - такое часта можна пачуць, гэта ўжо плён постсавецкай адукацыі... Гэта ўсё тая ж "заліплая клавіша" Пуцінавага "залатога стагоддзя СССР" - Высоцкі, Ала Пугачова і "Ирония судьбы". Апамятайцеся! Абавязкам школы з'яўляецца рыхтаваць грамадзяніна да жыцця ў сучасным свеце, а не ў рэканструктарскай гульні ў "паддаўкі", і ва ўсіх краінах цывілізаванага свету школьны курс літаратуры менавіта таму інфармуе дзяцей і пра сучасную літаратуру краіны - пра тое, што ў ёй зараз пішацца, уяўляецца і чытаецца, як функцыянуе нацыянальны кніжны рынак, і таму падобнае. А ўкраінцаў чвэрць стагоддзя прывучалі да жыцця ў мёртвым СССР. Менавіта гэта я мела на ўвазе, калі сказала, што мы не ведаем украінскай культуры. А мы не ведаем ой многіх!
Трэба разумець, што ідзе вайна - першая ў гісторыі вайна, у якой інфармацыйны складнік важней за зброю масавага знішчэння, а поспех агрэсараў вызначаецца не тым, колькі ў яго дывізій, а тым, якое пакрыццё ў яго тэлеканалаў. На нас ставяць эксперымент, у пэўнай ступені беспрэцэдэнтны. І мы пакуль досыць нядрэнна трымаемся. Не толькі ўкраінцы - сёння ўсё чалавецтва вымушана жыць у фармаце "стоп-фэйк". Усё чалавецтва жыве пад пагрозай быць паглынутым віртуальнай рэальнасцю: інфармацыйныя тэхналогіі адкрылі шлях да новага таталітарызму, да з'яўлення "гома нонсапиенс".
- Вы як пісьменніца адчуваеце, што такую фэйкавую рэальнасць ўдалося сканструяваць на Данбасе?
Разумееце, сучасны чалавек перад сучаснымі тэхналогіямі ментальна абсалютна няўзброены. Калі я была на мінулым Венецыянскім біенале, якраз на піку моды былі палачкі для сэлфі. Імі гандлявалі на кожным мосце. І было жудасна глядзець, як натоўпы турыстаў ходзяць па Венецыі з гэтымі палачкамі ў руках і ўвесь час глядзяць толькі на дысплей перад сабой: робяць сэлфі. Аказваецца, можна фізічна прыехаць нават у Венецыю - і зусім яе не бачыць, нават не глядзець на ўсю гэтую прыгажосць вакол, а жыць у віртуале. І гэта вельмі страшна, на самай справе. Думаю, шмат у чым тое ж тычыцца і Данбаса. Там таксама быў гэты "феномен сэлфі" - феномен вачэй і вушэй, закрытых да рэальнасці, але адкрытых да экрана...
Разлік быў, што ўкраінцы не стануць аказваць супраціву "рускай вясне". Гэты разлік, на шчасце, не пацвердзіўся, але працэнт тых, у каго "няма вайны", у нас усё ж занадта высокі, як для ваюючай краіны. Псіхалагічна гэта вельмі цікавы матэрыял, папярэдняй ваеннай літаратурай не апісаны. Ніякі Рэмарк ці Вонегут тут і блізка не стаяў, таму што гэта ўжо прадукт сучасных "гібрыдных войнаў".