Віктар МАЛЫШЧЫЦ: «Мы павiнны ўмець казаць «не». Я казаў — i нiчога не было». Настаўнiк пра беларускую адукацыю

 

 

dev.by пагутарыў з Вiктарам аб тым, у якiх умовах працуюць сёння настаўнiкi, цi многiя з iх пераходзяць у IТ i што ўвогуле адбываецца з адукацыяй.

 

 

— Так, у значнай ступенi. Прафесiя настаўнiка — адна з найменш прэстыжных у нас, на жаль. Таму ў педагогi iдуць не самыя лепшыя студэнты.

 

Запытайцеся ў тых, хто працуе ў тым жа БДПУ iмя Максiма Танка, якiя абiтурыенты трапляюць да iх. Цяпер хоць увялi мiнiмальны бал для паступлення, але ж былi выпадкi некалькi гадоў таму, калi на факультэты матэматычнага профiлю прыходзiлi з 2 баламi па матэматыцы — i паступалi. Самi разумееце, калi раптам такi чалавек патрапiць у школу, што з яго будзе за настаўнiк.

 

Таму, на жаль, далёка не ўсе настаўнiкi маюць вялiкую матывацыю да працы, самаразвiцця, а таксама да паглыблення ведаў сваiх вучняў. Я не кажу, што гэта галоўная, але ж адна з самых важных праблем. Ёсць такое.

 

 

— Некаторыя эксперты лiчаць, што зарплата — гэта не галоўнае. Але ж як настаўнiк я з iмi не згодны.

 

Мы ведаем, што ў той жа Фiнляндыi, напрыклад, дзе школы лiчацца аднымi з лепшых у свеце, памочнiк настаўнiка атрымлiвае прыблiзна 2,5 тысячы еўра, а сам настаўнiк — каля 5 тысяч. Па iхнiх мерках не самыя высокiя заробкi, але ж з такiмi ўжо можна нармальна iснаваць i радавацца жыццю. А ў нас атрымлiваецца, што нават тыя, хто гарыць душой, хто сапраўды хоча ў школу, праз некалькi год не вытрымлiваюць i сыходзяць. Настаўнiкi матэматыкi, iнфарматыкi, фiзiкi пераходзяць у IТ. I нават настаўнiкi працы з большай радасцю пойдуць на вытворчасць, чым застануцца вучыць дзяцей карыстацца такарным станком. 

 

Некаторыя эксперты кажуць: «Павысiм заробкi — нiчога ж не зменiцца». Праўда, адразу не зменiцца. Зменiцца праз некалькi год, калi людзi нарэщце разумеюць, што настаўнiкам быць добра. Тады разумныя абiтурыенты пойдуць вучыцца ў педагагiчныя вну. I можа, праз 5 гадоў у школы прыйдзе больш зацiкаўленых людзей i нарэшце можна будзе падняць ўзровень беларускiх школ.

 

 

 

— Па-рознаму. У Мiнску не хапае настаўнiкаў на розных пазiцыях, цякучка валiкая, таму што ёсць вялiзныя перспектывы. Але калi возьмем раёны Беларусi, там праца настаўнiка не самая горшая, бо працы ўвогуле мала i заробкi ў калгасах мiзэрныя. Мая мама жыве ў райцэнтры, там патрапiць у школу не так i лёгка нават.

 

 

— Калi ёсць, куды перайсцi, настаўнiкi выкарыстоўваюць гэты шанец. Напачатку вочы яшчэ гараць, але калi ў людзей з’яўляюцца сем’i, нараджаюцца дзецi, многiя пачынаюць шукаць падпрацоўкi цi сыходзяць. Я ведаю велiзарную колькасць сваiх былых калег, якiя былi таленавiтымi настаўнiкамi, а цяпер у тым лiку таленавiтыя праграмiсты.

 

 

— Па-рознаму. Некаторыя застаюцца назаўсёды. Любiмы настўнiк астраномii з маёй школы Iгар Яўгенавіч Сасімовіч казаў, што прыйшоў у школу пасля ўнiверсiтэта з цвёрдай мэтай: 2 гады — i больш нi хвiлiны. «I вось, — кажа ён, — дагэтуль сыходжу». У яго ўжо пенсiя блiзка.

 

 

— На мой погляд, калi б сярод настаўнiкаў была высокая канкурэнцыя, асвоiлi б усе. Калi б яны ведалi, што не пройдуць якую атэстацiю, i на iх месцы прыбягуць новыя, яшчэ больш квалiфiкаваныя кадры,— усе б былi зацікаўленыя. А зараз усе ведаюць, што «можна працаваць i так». Але ж гэта толькi мая версiя.

 

 

 

— Шчыра кажучы, я не ведаю, што яны разумеюць пад словамi «лiчбавая трансфармацыя». Сёння да многiх падручнiкаў выпускаюцца электронныя дадаткi цi нейкiя раздзелы сайтаў з дадатковымi матэрыяламi. Адзiн з крытыкаў iснуючай сiстэмы адукацыi казаў, што ў падручнiку сына яго сябра з’явiлiся QR-коды, i той лямантаваў: «Ай, мамачкi дарагiя, чаму ж гэта здарылася менавiта з маiм дзiцём?!» А на маю думку, гэта ўсё станоўчае. I няхай гэта ўводзiцца.

 

Я не ў курсе, якi бюджет адведзены на планы па лiчбавай трансфармацыi, а таксама што ўжо зроблена. Магчыма, сцэнарый рэальны.

 

 

— Тут пытанне не толькi ў тым, каб усе школы абвешаць мультымедыйнымi дошкамi цi паставiць у кожны кабiнет праектар. Iдзе гаворка пра стварэнне кантэнту, бо нам не хапае вялiкай колькасцi электронных падручнiкаў з усiмi магчымасцямi электронных фарматаў, а не проста PDF-версiй. Але я ведаю, что працэс гэты iдзе: некаторыя мае калегi зараз працуюць над стварэннем такiх падручнiкаў. 

 

 

— Я бясконца чую ад калег, што «нашыя падручнiкi — гэта штосьцi невыноснае, горш наяма на свеце». Часта кажуць: «Хаця б на расейскiя гляньце, якога яны ўзроўню...» Так, у Расеi ўзялi курс на паляпшэнне якасцi падручнiкаў. Але, шчыра кажучы, я вялiкай трагедыi не бачу: падручнiкi, з якiмi працую я — па фiзiцы i астраномii — мне нават падабаюцца. Я бачыў расейскiя аналагi: яны добрыя, але не скажу, што на галаву вышейшыя за нашы.

 

Так, часам сустракаюцца дробныя недахопы, дзесьцi i я знаходжу нестыкоўкi з iншымi курсамi, але ж я знаёмы з некаторымi аўтарамi пэўных падручнiкаў па фiзiцы — яны адкрытыя да крытыкi. Вельмi часта чуеш лямант: «Ой-ё-ёй, ай-я-яй», — а калi запытаешся, у чым канкрэтна праблема, людзi нават не гатовыя яе сфармуляваць. Я б усiх заклiкаў: звяртайцеся да аўтараў падручнiкаў. Яны гатовыя прыняць ўсе заўвагi, адказаць па сутнасцi i ўнесцi карэктывы ў новых выданнях.

 

 

Я спрабаваў розныя падыходы: i праграму мяняў, i навучальныя сродкi — i ў вынiку прыйшоў да беларускiх падручнiкаў. Мне падаецца, што там усё лагiчна i стройна, як база. А над гэтай базай настаўнiку можна й нейкую надбудову рабiць.

 

 

— Скажу так: падручнiк напiсаны досыць сцiсла, таму што трэба змясцiць вялiкi аб’ём iнфармацыi ў маленькi матэрыял. Iснуюць пэўныя абмежаваннi i па вазе, i нават па колькасцi старонак i iлюстрацый. Таму, канешне, калi нейкая тэма падаецца табе асаблiва важнай цi вельмi падабаецца вучням, i хочацца на ёй засяродзiцца, — можна прыцягнуть i дадатковы матэрыял. I мы часта гэта робiм.

 

 

— Самая вялiкая праблема — гэта ўся вертыкаль падпарадкавання: тое, што iдзе не ад адзелаў адукацыi, нават не ад мiнiстра, а вышэй. Калi ў прынцыпе ўспрымаць нашу сiстэму адукацыi ў тым варыянце, у якiм яна прадстае на паперы, то яна не такая й дрэнная. Канечне, iснуюць i больш цiкавыя падыходы, якiя рэалiзуюцца ў перадавых краiнах. Але калi б мы займалiся чыста адукацыяй, i так, як распiсана на паперы, было б добра i так. Па факце ж настаўнiкi бясконца засыпаюцца папяровай працай, самi дзецi абмежаваныя рознымi нарматыўнымi актамi — нi кроку налева, нi кроку направа.

 

Я, напрыклад, нарадзiўся ў Рызе i ў першы клас пайшоў у Латвii. Настаўнiца сказала нам: «Памiж класнай i дамашняй работай намалюйце што-небудзь прыгожае: хочаце — кветачку цi узорчык якiсьцi, хочаце — аплiкацыю наклейце». Нам за гэтую прыгажосць яшчэ i адзнакi ставiлi. А потым мы пераехалi ў Беларусь, i тут пачалося: «адступiце столькi клетачак унiз, столькi направа...» Так, дзецi хутка навучваюцца, але навошта з самага пачатку абмяжоўваць палёт iх фантазii?

 

 

У дадатак нашыя школьнiкi, як i армейцы, з’яўляюцца «затычкамi» да ўсяго: яны забяспечваюць хакей, прыбiраюць тэрыторыю, убiраюць ўраджай, што супярэчыць усiм законам, але канешне ж, «вы самi ўсё разумееце...»

 

Яны забяспечваюць вытворцасць нiкому не патрэбнай школьнай формы ад беларускiх прадпрыемстваў (i я нават думаю, што форму пэўных стандартаў уводзяць менавiта пад нашы прадпрыемствы), а таксама яўку ў музэi — самыя нецiкавыя... Адусюль iдуць ланцугi, якiя абмяжоўваюць жаданне спрабаваць, рабiць нешта самастойна.

 

I яшчэ: у нас пастаянна мяняюцца мiнiстры адукацыi. Пра цяперашняга мала што магу сказаць, бо дрэнна яго ведаю, але яго папярэднiкi з першага слова пачыналi такiя разумныя рэчы казаць: мы i тое зменiм да лепшага, i тое, балонскую сiстэму абяцалi. Сапраўды было бачна, што адукаваны, сумленны чалавек патрапiў на сваё месца, i зараз пачне нешта мяняць. Але праходзiў месяц, i ён ужо нiчога з гэтага не казаў, праходзiла два — нiчога не змянялася, праходзiў год — i только мiнiстр мяняўся на iншага.

 

 

— У гэтай сiстэме проста няма магчымасцi дзейнiчаць. Бо часта з’яўляецца якi-небудзь топ-чыноўнiк, якi можа быць спецыялiстам зусiм не ў гэтай сферы, але ж ён нешта скажа: «Не, гэтага ня трэба!» — i чыноўнiкi ад адукацыi павiнны яго слухацца. Памятаеце, як уводзiлi 12-гадовую сiстэму навучання: цэлая група спецыялiстаў не адзiн год прапрацоўвала механiзмы перахода, i калi амаль ужо перайшлi — адзiн эксперт вырашыў усё адмянiць. I пачалося: пэракрэмзалi ўсе праграмы, раптоўна з’явiлася цэлых два 11-х класа — звычайны i са штрыхам, i ў аднаго з iх палова праграмы проста выпала. А паступалi выпускнiкi ў адзiн год i на аднолькавых умовах, дарэчы.

 

Паколькi чыноўнiкам ад адукацыi не даюць штосьцi нармальнае рабiць, яны толькi iмiтуюць дзейнасць. Можа чулi, зусiм нядаўна ўсе ўпраўленнi адукацыi перайменавалi ва ўпраўленнi па адукацыi. Я думаю, чалавек, якi прапанаваў такiя змены, павiнны не толькi пакiнуць свае рабочае месца, але ячшэ i пераследвацца па крымiнальным артыкуле, таму што на тое, каб памяняць две лiтары, пойдуць каласальныя затраты працы людзей i грошай. Толькi ўявiце, колькi трэта перааформiць бланкаў, пячатак, сайтаў, вывесак!.. Гэта ж злачынства ў асаблiва вялiкiм памеры.

 

 

— Гэта для Мiнска — навiнка, а вы па раёнах паспытайцеся: там настаўнiкi даўно ўжо моўчкi бяруць i строем iдуць перад «Дажынкамi» цi прыездам высокай чынушы прыбiраць горад. Гэта паўсюль, i гэта нармальная з’ява для Беларусi, на жаль. I прычыны тут дзве: першая — наша дурацкая сiстэма, а другая — настаўнiкi ўсё ж-такi павiнны ўмець сказаць: «Не!»

 

 

 

— Я казаў заўсёды: не адпускаў сваiх дзяцей на хакей, не хадзiў на суботнiкi. I ведаеце — нiчога не было. Канешне, у розных школах розная адмiнiстрацыя i розныя падыходы, але далёка не паўсюль дырэктары гатовыя цябе звольнiць проста за тое, што ты не прыйшоў з вядром на стадыён. Я думаю, што гэта пытанне павагi настаўнiкаў да сябе. Вельмi дрэнна, што iх звозяць на стадыёны, зганяюць разам с вучнямi на хакей, але iнiцыятывы зверху не будзе, калi яны самi пачнуць адмаўляцца iсцi.

 

 

— Многiя настаўнiкi, якiя любяць працаваць у школах i хочуць заставацца ў прафесii, на жаль, часта вымушаныя падпрацоўваць. Напрыклад, я зарабляю фатаграфiяй, а ў лiцэй хажу для душы, бо мой заробак там не зашмат большы за 200 рублёў, але ж i нагрузка невысокая — менш, чым паўстаўкi.

 

 

— Некаторым даводзiцца. А як выжываць?

 

Але я адразу скажу: я не веру, што настаўнiк можа нармальна працаваць на дзве стаўкi.

 

Многiя кажуць, што нагрузка ў настаўнiка 20 гадзiн, а ў нармальных людзей — 40, таму хай бяруць сабе па 2 стаўкi i ня скардзяцца. Але ж акрамя ўрока ёсць яшчэ падрыхтоўка да яго, а таксама ж напiсанне паперак. Я, дарэчы, паперкi таксама нiколi не пiсаў, i нiхто мне слова дрэннага не сказаў, але ў некаторых школах кажуць i яшчэ як. А яшчэ трэба праводзiць праверку работ — гэта аплочваецца, але ж капейкамi. Таму на самой справе одной стаўкi хапае пад завязку, калi ты хочаш працаваць менавiта якасна: кантраляваць увесь працэс, рыхтавацца, а не проста прыходзiць i сядзець.

 

 

— Беларускае ноу-хау — я з гэтым  не першы раз сусткараюся, i не толькi ў школах: калi ўводзяць электронны дакументаабарот, паралельна працягваецца весцiся i папяровы. Калi я ўладкоўваўся на працу ва ўнiверсiтэт, трэба было запоўнiць аграмадны спiс паперак — амаль адны i тыя ж дадзеныя. Я так здзiвiўся: «А навошта вам дзве аднолькавых паперкi, гэта ж столькi пiсанiны?» А мне кажуць: «Вось гэта будзе ў гэтай шуфлядцы захоўвацца, а гэта — у той». Я тады прапаную: «Хай бы зрабiлi ўсё ў электронным фармаце: запоўнiў бланк i надрукаваў у двух экзэмплярах». А супрацоўнiца адзелу кадраў мне адказвае: «Не перажывайце, ёсць i электронны дакументаабарот, я зараз усё гэта набяру».

 

 

Запоўнiць электронны дзённiк — не вялiкая бяда. З цягам часу можа ад папяровых i адмовяцца. Да таго ж ёсць многа iншых паперак, якiя даводзiцца пiсаць настаўнiкам кшталту планаў, справаздач i гэтак далей, — i гэта займае значна больш часу. Вось гэта, па-мойму, зусiм бязглуздая рэч: якi план, ты ж не першы год выкладаеш прадмет, i цудоўна яго ведаеш?!

 

Больш таго, часам трэба с канкрэтным класам дзесьцi зартымацца, а дзесьцi паскорыцца, i твой план усё роўна не будзе адпавядаць таму, што ты напiшаш.

 

I галоўнае, што арыенціровачныя планы па ўсiх пладметах даўным-даўно апублiкаваныя, але ж чамусьцi ў школах настаўнiкаў прымушаюць разгорнута ix перапiсваць.

 

 

— На жаль, так, бо iм рэгламентуюць, колькi клетачак адступiць, i ў якiм фармаце дату напiсать, як сшытак падпiсаць… Подпiс сшытка — гэта ўвогуле трагедыя, адно слова перанёс — i сшытак выкiдаецца. Некаторыя настаўнiцы перакрэслiваюць усё чырвоным колерам. Але мне падаецца, гэта тое, што проста разбурае школу.

 

Я лiчу, што  змянiць ўсё да лепшага вельмi проста i танна — сказаць настаўнiкам: «Усе свабодныя: у вас ёсць праграма i вопыт, а мы праверым на экзаменах цi тэсцiраваннi». Але ў нашай дзяржаве баяцца свабоды: кажуць, дай хоць каму крышачку свабоды, i яна палезе ва ўсе шчылiны.

 

Я прывяду прыклад з нашым лiцэям: нашым вучням даецца шмат свабоды, але замест таго, каб разнесцi ўсю школу, пайсцi ў загул i ўвогуле перастаць вучыцца, дзецi наадварот самаарганiзоўваюцца, пачiнаюць самi штосьцi жадаць, трэсьцi настаўнiкаў, рабiць дадатковыя заданнi, рыхтуючася да ўрокаў. Не даюць нам спакою i пасля заняткаў, i нават на канiкулах. Сёння ўначы якраз едзем за горад здымаць высокахуткаснай камерай зоркi праз тэлескоп. Так што, калi даць дзецям больш свабоды, я ўпэўнены, гэта не прывядзе да краху. Наадварот, яны стануць лепшымi.

 

 

— Скажу так: канечне, адразу настаўнiкi не перастрояцца. Яны будуць яшчэ чакаць, калi iх папросяць бардзюры пафарбаваць цi кветкi на плошчы высадзiць. Маiсей свой народ 40 гадоў вадзiў па пустыне, каб людзi пазбавiлiся ад свайго менталiтэту. Але я думаю, што досыць хутка ўсё магло б трансфармавацца. Настаўнiкi хутка пачулi б сябе патрэбнымi, сапраўднымi прафесiяналамi. Бо заробкi на самой справе не для ўсiх вялiкая праблема, для некаторых значна большая — ланцугi ды паперкi.

 

Я прывяду прыклад: я чуў ад калег, што педнарада — гэта як мiнiмум двухгадзiнны сход, на якiм спачатку ўстае дырэктар, потым завуч, i ўсе крычаць, крычаць. «Тут у вас сярэднi бал па нейкiм класе апусцiўся нiжэй плiнтуса» (хаця на самой справе проста нейкiя настаўнiкi завышаюць балы — вось i ўсё), «Тут у вас дрэнны ахоп гарачым харчаваннем», «А ў вас адзiн чалавек не ходзiць у форме, якая прынята ў гiмназii» i яшчэ, яшчэ… I гэтак бясконца: крык i лямант, бо там столькi розных паказчыкаў, што па адным з iх любая школа будзе мець правальныя пазiцыi. А ў нашым лiцэi на педнарадах нiхто нi разу не вучыў нас, як афармляць сшыткi цi пiсаць планы. Адмiнiстрацыя давярае настаўнiкам: «Вы прафесiяналы, ёсць парачка пытанняў, якiя мы павiнны з вамi абмеркаваць, а ўсё астатняе вы самi ведаеце». I самае цiкавае: нiчога дрэннага не адбываецца — усе працуюць якасна. Гэта прыклад таго, што настаўнiкам можна даць свабоду, i нiчога не рухне.

 

 

 

— А ў мяне зараз у самога думка была адправiць сваiх дачок на хатняе навучанне. Але гэта больш было звязана з тым, што ў Беларусi вельмi цяжка знайсцi ўстановы, у якiх вядуць навучанне на беларускай мове. Я стаўлюся да гэтых iдэй  станоўча, але я не думаю, што хоўмскулiнг будзе па ўсiх параметрах лепшы, чым звычайная школа. Напэўна, камусьцi лепш вучыцца ў маленькiм калектыве, цi ўвогуле дома, а камусьцi — у вялiкiм калектыве. Я ў садок не хадзiў увогуле, быў да школы дома, мне гэта падабалася, потым вучыўся ў звычайнай школе — i мне гэта таксама падабалася.

 

 

— Перастаньце, занiжэння няма нiдзе! Толькi панiзь адзнаку — прыйдзе мама, выдзяўбе ўвесь мозг спачатку настаўнiку, а потым адмiнiстрацыi. А тая баiцца скаргаў, таму выдзяўбе яшеэ раз мозг настаўнiку. А калi мацi яшчэ напiша скаргу куды вышэй, там яшчэ некалькi разоў выдзяўбуць мозг адмiнiстрацыi, а тая — iзноў настаўнiку.

 

Не, у нас адзнакi нiдзе не занiжаюцца, паўсюль толькi завышаюць, i я нават не ведаю, як змагацца з гэтым. Цяпер усе носяцца з сярэднiм балам атэстата, вучань прыходзiць i кажа: «Мне трэба!» Потым прыходзiць класны кiраўнiк, потым завуч — i тое ж самае кажуць. А калi адмянiць гэты сярэднi бал атэстата, мы таксама пойдзем у разнос, бо нехта скажа: «Мне ваш прадмет не патрэбны, я не буду здаваць яго».

 

 

— Напэўна згаджуся, месцамi праграмы трэба крыху спрасцiць. Я, напрыклад, ведаю, што семестровы курс па астраномii ва ўнiверсiтэце i школьны курс за 11 клас вельмi слаба адрознiваюцца па сваёй нагрузцы. Таму я скарачаю праграму на добрую трацiну i некаторыя факты проста выкiдаю, бо якасна засвоiць усё нельга — лепш засяродзiць увагу на самым галоўным.

 

Добра было б, канешне, каб у нашых праграмах было крышачку больш нейкай практычнай арыентаванасцi, нейкiх межпрадметных сувязяў. Вось мне у школе расказвалi пра iнтэгралы, але зусiм не казалi, дзе iх можна ўжываць. I я не разумеў гэтага, пакуль не пайшоў на фiзфак. Там мне далi паняць, што ў фiзiцы ўвогуле без iнтэгралаў не пражывеш. А нам расказваюць пра iх як пра нейкую абстракцыю.

 

 

— Гэта рабiлася пад дэвiзам «як у Фiнляндыi, дзе ўсе школы аднолькавыя». Але мы да гэтага стваралi гiмназii, i ў першую чаргу бухалi грошы ў iх.

 

На базах гiмназiй стваралiся гэтак званыя рэсурсныя цэнтры: напрыклад, у нейкую школу хiмiчных рэактываў не патрапiла, але ж у другой стварылi цэлую лабараторыю, куды на факультатывы маглi прыязджаць дзецi з усяго Мiнска. У той жа Фiнляндыi i школы аднолькавыя, i абсталяванне ў iх, а у нас выходзiць, што гiмназii зусiм не такiя, як звычайныя школы. А паступiць туды у многiх дзяцей зараз нiякiх шансаў няма з-за адмены экзаменаў. Таму я лiчу, што, калi мы гаворым пра роўнасць, трэба спачатку забяспечыць роўнасць у матэрiяльным, тэхнiчным плане i гэтак далей. 

 

 

 

— Я не ведаю, як зрабiць тэст на дабрыню. Але ж калi б такое можна было, я толькi за. Дабрынёй можна зрабiць нашмат больш нават, чым ведамi. Калi дзецi за табою пойдуць, ты без асаблiвых высiлкаў навучыш iх, чаму захочаш. Асаблiва гэта тычыць пачатковых класаў. Я з жахам чую гiсторыi, калi настаўнiца ледзве не кожны ўрок крычыць: «Вы ўсе дэбiлы, вы нiчога не даб’ецеся i будзеце вулiцу месцi». Гэта рэальныя гiсторыi, на днях лiтаральна такую чуў, i для мяне гэта жах.