Прыхільнікі беларускай адукацыі сустрэліся ў Вільні падчас пахавання паўстанцаў-каліноўцаў

Дзейнасць

Калі ўлады могуць часова загнаць беларускую адукацыю ў падполле, а людзей у эміграцыю, то з каштоўнасцямі яны нічога зрабіць не могуць. Сёлета ў Вільні падчас перапахавання паўстанцаў 1863–64 гадоў сабраліся людзі з каштоўнасцямі.  Не дамаўляючыся, сустрэліся людзі розных пакаленняў, для якіх справа адукацыі стала пакліканнем, а пароль Каліноўскага "Каго любіш? - Люблю Беларусь!" быў заўсёды дэвізам уласнага жыцця. 

На фота (справа налева) Тамара Мацкевіч, Вінцук Вячорка, Валер Дворнік, Ала Орса-Рамана, Валянціна Быстрык, Сяргей Мацкевіч, Аляксандр Быстрык. Вільня, 22.11.2019.

Прыехала ў Вільню Ала Орса-Рамана з Нью-Ёрку.

Яна некалі сказала: "Нікому не верце, што незалежнасць звалілася беларусам як снег на галаву. Мы дзеля яе працавалі шмат год." Ала патрапіла ў Амерыку малой дзяўчынкай, калі яе бацькі - настаўнікі Аляксандр і Наталля Орсы ратаваліся ад рэпрэсій за тое, што адраджалі беларускую школу на Наваградчыне. Ала атрымала адукацыю і стала прафесарам неарганічнай хіміі Нью-Ёркскага універсітэту. І ўсё жыццё займалася беларускай справай. Пакуль мы жылі за жалезнай заслонай, беларусы замежжа рабілі ўсё магчымае, каб у свеце ведалі, што ёсць такая краіна Беларусь, і яна павінна быць незалежнай. Ала, напрыклад, стварыла фальклорны ансамбль "Васілёк". Там танцавалі настаўнікі, стаматолагі, навукоўцы - усе, каго лёс закінуў далёка ад Радзімы (гэта былі прадстаўнікі палітычнай, а не эканамічнай, як цяпер, эміграцыі - людзі высокаадукаваныя і каштоўнасныя). Яны за свае грошы ездзілі на ўсе фестывалі, каб толькі слова Беларусь гучала.

Ала казала, што не было такога дня, каб у яе сям'і не ўзгадалі пра Беларусь. Яе муж - італьянец, таксама стаў беларусам, яны вырасцілі 2 сыноў - Паўлюка і Колю. Ала разам з сынамі заснавалі беларускую культурна-адукацыйную фундацыю Орса- Рамана ў гонар Наталлі і Аляксандра Орсаў і дапамагаюць беларускім справам.
Гэтая фундацыя, напрыклад, напапчатку 2000-х, набыла цэлы камп'ютарны клас і музычнае абсталяванне для Глыбоцкай СШ №3 (потым - гімназіі). Потым такую дапамогу наша дзяржава стала забараняць. Фонд Орса-Рамана дапамагае беларусам стыпендыямі на навучанне, дапамагае выдаваць кнігі, некалі прывёз у Беларусь трох амерыканскіх прафесараў, якія вучылі нашых настаўнікаў інтэрнэт-тэхналогіям і кааператыўнаму навучанню пры выкладанні англійскай мовы.

Аляксандр Орса - настаўнік, дырэктар, прафесар біялогіі, адраджаў беларускую школу на Наваградчыне. На фота стаіць каля дзвярэй. Барыс Кіт - каля дошкі. 

З Наваградка ў Вільню прыехалі цяперашнія сябры ТБШ Валянціна і Аляксандр Быстрыкі. Валянціна Львоўна - настаўніца англійскай мовы, а Аляксандр Сцяпанавіч - былы дырэктар 5-й школы Наваградка, які з усіх сілаў супрацьстаяў русіфікацыі апошняй беларускай школы свайго горада. Яго адправілі на пенсію, а школу адразу перавялі на рускую мову.  Быстрыкі, дарэчы, ведаюць гісторыю свайго горада. Дагэтуль там жывуць вучні, у якіх бацька Алы - Аляксандр Орса - выкладаў прыродазнаўства, а маці - Наталля Орса - беларускую мову.
Аляксандр Орса падчас Другой сусветнай вайны, быў выбраны настаўнікамі на пасаду акруговага школьнага інспектара Навагрудскай акругі. Менавіта пры ім былі створаны больш за 20 школ на беларускай мове. Бо раней пры польскай уладзе адукацыя па-беларуску была амаль немагчымай. Аляксндр Орса прымаў удзел у Другім Усебеларускім кангрэсе. У 1944 г. выехаў у Германію, ратуючыся ад рэпрэсій. Вывез з сабой жонку і маленькіх дачок, адна з якіх і ёсць Ала Орса. У эміграцыі быў дырэктарам Беларускай гімназіі імя Янкі Купалы, у Нью-Ёрку быў адным з заснавальнікаў Беларуска-амерыканскага задзіночання, стваральнік у Нью-Ёрку першай парафіі Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы, ініцыятар стварэння і заснавальнік Беларускага інстытуту навукі і мастацтва ў Нью-Ёрку, арганізатар першых беларускіх школ у Нью-Ёрку. Уваходзіў ва ўрад БНР у эміграцыі (міністр асветы). Рэдагаваў падручнікі для сярэдніх эмігранцкіх беларускіх школ.
Але Орсе было аб чым пагаварыць з землякамі.
 

На фота Вячка Станкевіч, Ала Орса-Рамана і Гэнік Лойка.

Вячка Станкевіч - таксама знаны дзяяч беларускай эміграцыі з лёсам, падобным на лёс Алы Орсы. Ягоны бацька Янка Станкевіч быў у прэзідыюме Цэнтральнай беларускай школьнай Рады, а дзядзька - Адам Станкевіч - кіраваў ТБШ у 20-х гадах мінулага стагоддзя. 
Гэнік Лойка- не толькі выдатны скульптар, аўтар помнікаў Тадэушу Касцюшку і Алесю Адамовічу, але і сябра ТБШ, што ў наш час быў асуджаны і адседзеў "на сутках" за пікет у абарону беларускай мовы ў школе. 

Дарэчы, у гэты ж дзень у Вільні атрымаў медаль БНР з рук старшыні Рады БНР Івонкі Сурвілы яшчэ адзін сябра ТБШ - Вінцук Вячорка за сваю грамадскую і асветную дзейнасць на карысць Беларусі.   

Сучаснае Таварыства беларускай школы было створана ў 1996 г., але адлічвае сваю гісторыю з 1921 года, калі па рашэнні Цэнтральнай беларускай школьнай рады ў Вільні быў зацверджаны першы статут ТБШ. 

Яднае ўсіх гэтых людзей адна мэта -  дапамагаць беларускай школе і беларускай асвеце наогул. Вось як мэта дзейнасці ТБШ была абвешчана ў першым Статуце: «пашыраць і памагаць асвеце ў беларускім нацыянальным, людскім і хрысціянскім духу». Таварыства тых часоў адкрывала і ўтрымлівала народныя школы і дамы, курсы, настаўніцкія семінары, чытальні-бібліятэкі, сярэднія і вышэйшыя навучальныя ўстановы, выдавала часопісы, падручнікі і іншую літаратуру, займалася канцэртнай дзейнасцю. ТБШ выступала супраць паланізацыі, сацыяльнага прыгнёту, павышала агульнаадукацыйны і культурны ўзровень насельніцтва, яго нацыянальную свядомасць. Тое самае робіць і сучаснае ТБШ, толькі слова "паланізацыя" змянілася на "русіфікацыю", ды курсы-чытэльні-бібліятэкі ТБШ цяпер жывуць у інтэрнэце.

Падрыхтавала Тамара Мацкевіч