Аляксей Крукоўскі, выкладчык Беларускага Гуманітарнага Ліцэя імя Якуба Коласа
З чаго пачынаецца палітычнае выхаваньне?
Сказаць, што сёньняшняя сыстэма выхаваньня й адукацыі ў Беларусі моцна палітызаваная – гэта значыць, не сказаць нічога. І нават ўдакладніўшы, што палітызацыя закранае як кантраляваную ўладамі школьна-унівэрсытэцкую мадэль навучаньня, гэтак і новапаўсталую сетку грамадзянскіх адукацыйных ініцыятываў, мы не выходзім па-за межы відавочнае банальнасьці. У унівэрсітэце тэхнічнага профілю, дзе я працую, выкладаецца блізу дзесятка “ідэйна-выхаваўча” нагружаных прадметаў, зь якіх самы забаўны-“Асновы прафіляктыкі СНІДу”, самы загадкавы-“Асновы ўстойлівага сацыяльна-эканамічнага разьвіцьця”, а самы нудотны, на жаль, “Правы чалавека”.
У нелегальным Ліцэі, дзе я таксама працую, няма вялікай праблемы з забесьпячэньнем навучэнцаў паліталягічнай літаратурай – на маёй паліцы шэсьць адных беларускамоўных падручнікаў і дапаможнікаў, а мая паштовая скрынка рэгулярна інфармуе аб магчымасьцях удасканаленьня ведаў па правох чалавека шляхам выезду на чарговы сэмінар або летнюю школу. Тэзу пра перанасычэньне адукацыйных сетак палітычнай інфармацыяй можна паспрабаваць падважыць, сказаўшы, што дзяржаўная мадэль не інфармуе, але дэзынфармуе навучэнцаў, а значыць, задачай ўстаноў “грамадзянскай адукацыі” мусіць быць трансьляваньне праўдзівых ведаў пра палітычную сыстэму і фармаваньне самастойнага, крытычнага палітычнага мысьленьня грамадзянаў.
Аднак жа, мэханічнае проціпастаўленьне “няпраўды” дзяржаўнай паліталёгіі “праўдзе” грамадзянскіх ініцыятываў і замежных інстытуцыяў ёсьць, на маю думку, няслушным пераносам анэкдатычнага ўжо падзелу беларусаў на “чэсных” і “нячэсных” з сфэры журналістыкі на адукацыю. Няслушным, як мінімум, з трох прычынаў.
Па-першае, у межах акадэмічных ведаў пра палітыку, у адрозьненьне ад бягучага палітінфармаваньня, дзяржава досыць рэдка выкарыстоўвае наўпростую хлусьню ці цынічнае маніпуляваньне фактамі. Беларускі й амэрыканскі перакладны дапаможнік па паліталёгіі ці правох чалавека зьмяшчаюць збольшага падобную інфармацыю, а іх адрозьненьні досыць лёгка ўкладаюцца ў рамкі аўтарскай вэрсыі дысцыпліны. І нават выкладаньне чыста мясцовага вытвару – курса “Ідэалёгіі беларускай дзяржаўнасьці” de facto вагаецца паміж тактыкамі безадказнае эксплікацыі выкладчыкам сваёй палітычнай пазыцыі, добрасумленнага працягу курса паліталёгіі і рабскага кампіляваньня розных сацыяльных дысцыплін.
Адзіны вядомы мне прыклад капітальнага “паліталягічнага” дэзынфармаваньня навучэнцаў – цьверджаньне аўтараў падручніка “Чалавек. Грамадзтва. Дзяржава” за 9 клясу пра “прэзідэнцкую форму кіраваньня” Беларусі, нібыта “устаноўленую Канстытуцыяй” /с.137/. Аднак і тут глеба для “канфлікту інтэрпрэтацыяў” досыць хісткая – праблема здымаецца трэніраванай рукой выкладчыка праз добра вядомую фразу “Забудзьцеся на ўсё, што вы вучылі ў школе”.
Па-другое, у дзеяньнях дзяржаўнай сыстэмы адукацыі па насычэньні вучэбных планаў і праграмаў сацыяльна-палітычнай тэматыкай вельмі цяжка заўважыць таталітарысцкую цягу да “тварэньня рэчаіснасьці”. Зьмест традыцыйных курсаў, кшталту “Правоў чалавека”, альбо арыгінальных “адзіных дзён палітычнага інфармаваньня “, як і наступствы іх рэцэпцыі нельга апісаць адназначна ў тэрмінах “прапагандысцкае вайны” ці “ідэалягічнага замбаваньня”. Хутчэй тут пасуе панятак “інфармацыйнага шуму”. Гэта значыць, такой сабе “нібы-інфармацыі”, якая запаўняе пустоты ў эфіры, як знакамітая “музычная застаўка” на савецкім тэлебачаньні. Яе рытуальна-эстэтычная неабходнасьць нікім з рэцыпіентаў не адмаўляецца, аднак ніхто і не стасуе яе зьмест асабіста да сябе. Проціпаставіць нешта гэтаму “шуму” гэтак жа цяжка, як і рытуальна-беларускамоўным аб’явам у мэтрапалітэне.
Па-трэцяе, масавае адчужэньне й самаадчужэньне грамадзянаў ад палітыкі ў Беларусі ставіць нас перад пытаньнем: ці здольная ўвогуле інфармацыя пра палітыку істотна ўплываць на ідэнтычнасьць беларусаў. У тым – і на іх палітычную ідэнтычнасьць. Як мне падаецца, выразнага адрозьненьня паміж адказамі на гэтае пытаньне “ідэалагічна-выхаваўчага” аддзелу дзяржаўнае ВНУ і летняй школы ЭГУ па правох чалавека/прыклады ўмоўныя/ няма. І тыя, і другія зыходзяць з асьветніцкіх прыматаў “відавочнасьці” палітычнай рэальнасьці і “дыялектычнага” пераходу ведаў у каштоўнасьці.
Канечне ж, стратэгія “узмацненьня” ідэалягічнага выхаваньня прынцыпова розьніцца ад стратэгіі “вызваленьня” свядомасьці ад ідэалягічных прымхаў. Але і ў тым, і ў другім выпадку сам фэномэн “дапалітычнай” свядомасьці навучэнца застаецца за кадрам. Прынцыпова няясна, што менавіта трэба “ўзмацняць” на палітінфармацыі ў школе, і ад чаго “вызваляцца”, будуючы альтэрнатыўную сыстэму навучаньня палітыцы. Пытаньне, уласна кажучы, можна звесьці да наступнага: “Што ведае навучэнец пра палітыку па-за межамі саміх палітычных ведаў?” Альбо: “Якая папярэдняя палітычная інфармацыя дазваляе яму зрабіць выбар на карысьць пэўных палітычных ведаў?” Выявіць элемэнты такой інфармацыі /прапаную даць ёй працоўную назву этнапалітычнай, паводле аналёгіі з “этнамэдыцынай” або “этнабатанікай”/ я паспрабаваў выкарыстоўваючы мэтодыку напаўструктураванага інтэрвію з выпадковай выбаркай. У якасьці рэспандэнтаў выступілі студэнты ІІ і Y курсаў унівэрсытэта, дзе я выкладаю.
Пытаньні, прапанаваныя студэнтам, былі сфармуляваныя досыць інтуітыўна, таму крытэрыям сьціслай навуковасьці вынік апытаньня не адпавядае. Аднак агульную мэту апытаньня усёж-такі вызначыць можна: выяўленьне пэўных кагнітыўных кампэтэнцыяў студэнтаў у сфэры непалітычных ведаў пра дзяржаву Беларусь і беларускае грамадзтва. Прасьцей кажучы, хацелася даведацца, якія веды у гэтай галіне студэнты маюць адносна незалежна ад зьместаў самой сістэмы унівэрсітэцкага навучаньня. Незалежна, бо ніводнае з пытаньняў ня можа быць ідэнтыфікаванае адназначна як “пытаньне з курсу”, адносна, бо гарантаваць, што гэтыя веды былі набытыя студэнтамі “перад” ці “па-за” унівэрсітэтам усё-ткі нельга. 10 пытаньняў інтэрвію можна ўмоўна разьбіць на тры групы.
Першая – умоўна назавем гэтыя 6 пытаньняў “этнагэаграфічнымі” – выяўляе кампэтэнцыі ў справе прасторавага разьмяшчэньня Беларусі ў Эўропе і рэгіянальнай структуры беларускай тэрыторыі. Другая група з двух пытаньняў, не без ваганьняў, можа быць названая “этна-этналягічнай” і прысьвечана кампэтэнцыям у ідэнтыфікацыі этнічных групаў. Апошнія два пытаньні былі пакліканыя выявіць пэўныя веды аб сацыяльнай структуры Беларусі і таму могуць лічыцца, адпаведна, “этнасацыялягічнымі”. Што выявіла інтэрвію, у якім удзельнічала 90 студэнтаў? Большасьць студэнтаў /85%/ вельмі ўпэўнена вызначылася з назвай сталіцы суседняй зь Беларусьсю Латвіі – “Рыгай”. Значна складаней выглядае пытаньне пра найбліжэйшую да Менска сталіцу эўрапэйскай дзяржавы. Толькі 41% апытаных даў правільны адказ /”Вільня”/, 26% перакананыя, што гэта Варшава, яшчэ 10% – што гэта Масква. Адказ на пытаньне, дзе прапанавалася суаднесьці гісторыка-этнаграфічны рэгіён “Заходняе Палесьсе” з пэўным адміністрацыйным рэгіёнам Беларусі, паказаў што з “Берасьцейшчынай” Заходняе Палесьсе атаесамлівае ажно 42%.
Амаль кожны трэці ўвогуле ня даў адказу на гэтае пытаньне. На пытаньне пра другі пасьля Менска паводле колькасьці насельніцтва горад Беларусі правільны адказ /”Гомля”/ далі 32,2%. Яшчэ амаль столькі ж /29%/ пераканана, што гэта “Берасьце”, а 18% – што гэта “Віцебск”. Толькі чвэрць апытаных знайшла магчымасьць сумясьціць сваю гэапалітычную інтуіцыю з гэаграфічнай мадэльлю раянаваньня Эўропы. Менавіта, толькі 26% апытаных мяркуе, што Беларусь знаходзіцца ў “Усходняй Эўропе”. Гэтая лічба выразна кантрастуе з лікам тых, хто выбраў “Цэнтральную Эўропу” /64%/. І нарэшце, найбольш працяглая мяжа Беларусі была ідэнтыфікаваная студэнтамі ў пераважнай большасьці /79%/ як мяжа з Расеяй, хаця ў сапраўднасьці гэта мяжа з Украінай /15% адказаў/.
Адносная большасьць студэнтаў /38%/ правільна вызначыла этнічную групу, якая колькасна пераважала ў гарадах Беларусі канца ХІХ – пачатку ХХ ст.ст. /”габрэі”, выбар рабіўся паміж імі, беларусамі, расейцамі і палякамі/. А вось пры ацэнцы прыналежнасьці да славянаў паасобных этнічных супольнасьцяў уяўленьні студэнтаў выразна ўзбагацілі сусьветнае славяназнаўства. Так, не-славянскім народам лічыць “літоўцаў” толькі 31 % апытаных /адпаведна, для 2/3 літоўцы – славяне/, а “латышоў” – 48% апытаных. Затое 41% выказаўся за не-славянскі характар “сэрбаў” і 30% – за не-славянскасьць “чэхаў”. Пытаньне пра долю традыцыйна каталіцкага насельніцтва ў Беларусі не прадугледжвала лічбавай дакладнасьці ў адказе /самі навукоўцы ацэньваюць яе надзвычай прыблізна, у межах “да 1 млн. чал./.
Аднак жа, паказальнай з’яўляецца ступень недакладнасьці: каля 80% завысіла гэтую долю, пры гэтым амаль 1/3 апытаных вызначылася з доляй у “20–30%”. Падобная сітуацыя назіралася і пры ацэнцы студэнтамі прыблізнай долі вясковага насельніцтва Беларусі. Яго рэальная лічба /паводле дадзеных апошняга перапісу, блізу 25%/ была завышаная 80-цю% рэспандэнтаў. Пры гэтым кожны пяты мяркуе, што вяскоўцаў на Беларусі больш за палову насельніцтва. Як падаецца, нават без абмеркаваньня валіднасьці вынікаў і іх тэарэтычнай інтэрпрэтацыі, можна зрабіць пэўныя высновы пра той узровень ведаў, зь якога пачынаецца і якім часта завяршаецца працэс палітычнай ідэнтыфікацыі беларусаў.
Да якой ступені існыя мадэлі грамадзянскае адукацыі гатовыя працаваць з гэтай рэальнай ідэнтычнасьцю, сказаць цяжка, аднак у якасьці пэўнага сьветапогляднага арыенціра хацелася б прывесьці словы аднаго з найбольш праніклівых і нонканформных дзеячоў эўрапэйскае культуры ХХ ст. – Эжэна Ёнэска: “Мы часта заклікаем да захаваньня чалавечае годнасьці, у той час. Калі найбольш важным ёсьць захаваць пазваночнік.”