Віктар Сазонаў
Урыўкі з артыкула «Каб не ўмёрлі«.
УПЛЫЎ МОЎНАГА МЕНТАЛIТЭТУ НА СФЕРЫ ГРАМАДСКАГА ЖЫЦЦЯ
Адукацыя
На наступным прыкладзе разгледзiм, як мова ўплывае на разуменне чалавекам свайго мейсца ў грамадстве і сваiх абавязкаў перад iм, як шляхi грамадскага развiцця залежаць ад мовы зносiнаў.
Возьмем адукацыйную галіну.
Зноў выкарыстаем ужо апрабаваны раней шлях параўнання расейскiх i беларускiх словаў i таго глыбіннага зместу, якi нясуць абодва варыянты. Возьмем словы учитель i настаўнiк. Само гучанне гэтых словаў у чалавечым успрыманні ўжо прыводзiць да думкi пра рознасць iхняга значэння, а значыць учитель i настаўнiк па-рознаму бачаць сваё месца ў грамадстве і свае абавязкi перад iм. Апытанне на гэтую тэму праводзiлася выключна сярод расейскамоўных i беларускамоўных настаўнiкаў i iх вучняў, i дало неверагодныя вынiкi.
Расейскамоўныя учителя лiчаць сваю прафесiю элементам дзяржаўнай структуры. Галоўная задача – научить сваiх учеников таму матэрыялу, якi закладзены ў дзяржаўнай праграме навучання, а галоўная задача учеников – выучить гэты матэрыял, максiмальна наблiжана да таго варыянту, якi выкладаецца. Самастойныя змены ў навучальных праграмах iмi пераважна не практыкуюцца. Нават самыя актыўныя з тых, каму не падабаецца праграма навучання, стараюцца ўнесцi ў яе змены цэнтралiзавана, праз вышэйшыя ворганы, па ўсёй краiне, i вельмi рэдка адважваюцца на падобныя змены ў сваiм уласным класе.
Расейскамоўны учитель лiчыць сябе толькi невялiчкiм звяном ў моцным ланцугу вялiкай дзяржаўнай структуры навучання, адным з маналiтнага настаўнiцкага войска, з павагай ставiцца да сваiх калегаў i амаль заўсёды падкрэслiвае iх перавагу перад вучнямi, нават калi ўпэунены, што яго калегi памылiлiся. Ён перакананы, што менавiта павага з боку учеников да учителя i дысцыплiна, i ёсць галоўныя элементы ў засваеннi вучнямi праграмы.
Учитель вельмi балюча ўспрымае калi даказваецца яго памылка i лiчыць, што тыя, каго ён учит, не маюць права аспрэчваць яго высноваў. Вельмi важнымi ў працэсе навучання ён лiчыць уменне правiльна выстаўляць оценки, оценивая такім чынам знания ученика, педагагiчна занiжаць цi завышаць iх, каб падцягнуць узровень успеваемости. Пры гэтым ён упэўнены, што трэба жорстка караць гультаёў i парушальнiкаў дасцыплiны. Адной з дзяржаўных, найважнейшых для сябе задачаў, учитель лiчыць пошук разумнейшых вучняў, якiя некалi сваiм розумам i здольнасцямi дапамогуць зрабiць лепшым жыццё яго дзяржавы і ўсяго чалавецтва. З iмi трэба працаваць, дапамагаць i адсейваць ад тых, каму наканавана зарабляць сабе на хлеб фiзічнай працай.
Расейскамоўны учитель заўсёды лiчыць сябе iнтэлiгентам i праводзiць рэзкую мяжу памiж разумнымi i не вельмi, на яго думку, вучнямi, не сумняваючыся пры гэтым, што правiльна оценил апошнiх. Выстаўляючы оценку, ён оценивает веды вучняў і вельмі хоча праз суровасць і прынцыповасць даказаць сваю заклапочанасць будучыняй сваіх учеников.
Такое ўяўленне пра сябе і свае прафесiйныя абавязкi далi пры апытаннi расейскамоўныя настаўнiкi і iх вучнi. Зусiм па iншаму сябе i свае абавязкi ахарактарызавалi беларускамоўныя рэспандэнты. Яны лiчаць, што галоўная задача вучня – вучыцца, а настаўнiка – настаўляць таго на найбольш аптымальны шлях навучання. Настаўнiк бачыць сваю працу як асабiсты творчы працэс, а дзяржаўную праграму навучання як дапаможнiк у гэтым. Адказнасць за вынiкi навучання ён адчувае ў першую чаргу перад сабой, сваiм сумленнем i лёсамi сваiх вучняў. Па гэтай прычыне настаўнiк заўсёды здольны на творчыя эксперыменты, змены ў праграме без узгаднення з кiраўнiцтвам. Сваю прафесiю ён разглядае ў першую чаргу як мажлiвасць зарабляць на жыццё i даводзiць свае погляды да пэўнай аўдыторыi, не ўзвышае сваю працу над iншымi. Пры усiм гэтым, настаўнiк ганарыцца сваёй працай i яе важнасцю, трымаецца варта, з павагай да сябе і iншых, але як мага прасцей.
Сваiх калегаў ён разглядае рознабакова, аддаючы перавагу не пасадзе, а асабiстым якасцям кожнага з iх. Нiколi не лiчыць сваiм абавязкам бараніць пазiцыю апошнiх перад вучнямi, калi калегi, на яго думку, памыляюцца.
Настаўнiк не баiцца перад аўдыторыяй прызнаць i свае памылкi, на першае мейсца ў вучнях ставiць не пакорлiвую паслухмянасць, а жывую зацiкаўленасць навучальным працэсам, актыўны ўдзел у спрэчках, здольнасць да самастойнага пошуку iсцiны.
Погляд на адзнакi ў настаўнiка таксама адрознiваецца ад поглядаў учителя. Беларускамоўны настаўнiк выказваецца супраць манiпуляцый адзнакамi, дзеля чаго б гэта не рабiлася. Адзнакам не надаецца такое важнае значэнне, а нездавальняючыя ставяцца вельмi рэдка. Падзел вучняў на iнтэлектуалаў i не, можна сказаць, адсутнiчае. Настаўнiк лiчыць, што ў кожным з iх ён павiнен знайсцi нешта сваё, адметнае і вельмi часта гэтае нешта з'яўляецца больш важным, чым узровень ведаў школьнай праграмы.
Не iснуе і такой рэзкай мяжы памiж iнтэлектуальнай i фiзічнай працай, ўзвышэння адной над другой.
На дадзеным прыкладзе відаць, як па рознаму бачаць сваю мiсiю, свае абавязкi, i сваю ролю ў грамадстве настаўнiкi, у залежнасцi ад таго, якой мовай яны карыстаюцца. Можна канстатаваць, што такі найважнейшы працэс, як школьнае навучанне (як i многія iншыя працэсы у жыццi грамадства), у значнай ступені залежыць ад той мовы, на якой ён адбываецца.
Раней мы ўжо прыйшлi да высновы, што менталiтэту кожнага народа адпавядае толькi яго нацыянальная мова. Гэта значыць, што адукацыйны працэс на чужой мове, дзе расейская мова накладваецца на беларускi менталiтэт, не можа прывесцi да патрэбных вынiкаў i будзе адмоўна адбівацца на светапоглядзе і псiхiчным стане вучняў. Калi для беларускiх школьнiкаў вядзецца выкладанне на расейскай мове, то можна з упэўненасцю сцвярджаць пра iх скалечаны ў падсвядомасцi светапогляд, выправiць якi будзе надзвычай цяжка.
Толькi ў тым выпадку, калi чалавек дасканала валодае роднай мовай, якая адпавядае яго менталiтэту, унутранаму стану, iснуючай рэчаiснасцi гэтай тэрытарыяльнай адзiнкi, яго гiстарычнай i генетычнай памяцi, валоданне iншымi мовамi узбагачае яго, дае мажлiвасць глянуць на сусвет з iншых пазiцый. Калi чужой мовай проста замяняюць яго родную, гэта прыводзiць да неадпаведнасцi яго поглядаў iснуючай рэчаiснасці, разбурае здольнасць правiльнасцi аналiзу, цалкам знiшчае iнтуiцыю.
Права
Іншай, не менш важнай сферай грамадскага жыцця з'яўляецца права. Цывiлiзаваны свет законапаслухмянасць чалавека лiчыць найвышэйшай праявай яго грамадзянскай адказнасцi. Таму права мусiць быць бездакорным, справядлiвым, адпавядаць светапогляду дадзенага народа, яго менталітэту, бо ад гэтага залежаць лёсы і нават жыццi людзей. Права павiнна ўлiчваць светапогляд, лад жыцця і традыцыi народа.
Цi ўплывае моўны менталiтэт на законатворчую дзейнасць? Цi можна ствараць законы для аднаго народа на мове іншага? Паспрабуем адказаць на гэтыя пытаннi.
Звернемся да аднаго яскравага прыкладу.
Яшчэ за сталінскімі часамі, у невялічкай беларускай вёсцы, чэкісты арыштоўвалі селяніна. Вакол іх, цесным колам, сабраліся аднавяскоўцы сяляніна, яго сваякі і дапытваліся, за што забіраюць чалавека. Нарэшце адзін афіцэр патлумачыў:
– Этот человек преступник. Он преступил закон и понесёт суровое наказание. Советская власть запрещает иметь в личном пользовании лошадь, а у него она была.
– Ды які ж ён злачынец, – угаворвалі чэкістаў вяскоўцы.
– Што тут благога – мець каня? Каму ж ён гэтым нашкодзіў, якое зрабіў зло?
– Я вам русским языком говорю, – раздражнёна крычаў афіцэр.
– Он преступил закон, а вы ни черта не понимаете. Тупые вы какие-то, белорусы. Так і не зразумеў расейскамоўны чыноўнік, што размаўлялі яны на розных мовах, і таму так і не змаглі зразумець адзін другога.
Мы ўжо разглядалi той працэс, калі кожнае слова нясе сабой цэлы файл iнфармацыi, якi iмгненна раскрываецца ў падсвядомасьцi i ўплывае на ўспрыманне чалавекам той цi iншай з'явы. Якую iнфармацыю атрымлiвае законатворца, cтвараючы законы, калi думае па беларуску злачынец, i ў перакладзе на расейскую мову преступник. Гучанне гэтых словаў гаворыць само па сабе. Преступник – чалавек, якi преступил закон, незалежна ад таго, добры той закон цi кепскi, успрымаем мы яго цi не. Слова злачынец гаворыць нам пра тое, што гэта чалавек, якi робiць, альбо ўжо зрабiў зло, нават калi ў заканадаўстве гэтае дзеянне не будзе лiчыцца парушэннем закону.
Селянiн не меў права трымаць ва ўласнай гаспадарцы каня. Заканадаўчая база ў Савецкiм Саюзе рабiлася на расейскай мове. Расейскi моўны менталiтэт гаворыць пра тое, што селянiн, які адважыўся выгадаваць каня, преступил закон, i таму з'яўляецца преступником. Ступень вызначэння вiны гэтага чалавека мае ў расейскай мове вельмi шырокi дыяпазон, ляжыць у межах разумення слова преступник, i залежыць ужо ад розных ускосных фактараў, такіх, як палiтычная сiтуацыя ў краiне, цi стратэгiчная мэтазгоднасць, цi што-небудзь iншае. Сам факт, што селянiн меў каня, ужо адыходзiць на другi план. На першае мейсца выходзiць наяўнасць парушэння закону.
Селянiн стаў преступнком, i расейскi моўны менталiтэт дазваляе караць преступника, за парушэнне закону з жорсткасцю, якая ляжыць у дыяпазоне ад мiнiмума да максiмума. Кажучы прасцей, селянiн, за тое, што меў каня і такiм чынам парушыў закон, мог атрымаць ад суддзi як проста нараканне, так i найвышэйшае пакаранне, у залежнасцi ад таго, што выгадна дзяржаўнай уладзе. Гэта дазваляе тое разуменне слова преступник, якое закладзена ў расейскай мове i таму на гэтай мове законатворца мог стварыць такi закон.
Беларускi моўны менталiтэт гаворыць пра злачынца, як пра зрабiўшага зло чалавека. Селянiн, якi меў каня, анiяк не мог разглядацца як злачынец, бо тое, што чалавек займеў каня, нельга назваць злом. Такое разуменне не дапускаюць беларускiя моўныя законы і беларускаму законатворцу проста не прыйшло б ў галаву назваць гэтага селянiна злачынцам. Найбольш яго можна акрэсліць парушальнiкам закону, што адпаведна і вызначае ступень яго вiны і моц пакарання.
Беларускi моўны менталiтэт прымушае на першае мейсца ставiць наяўнасць альбо адсутнасць у дзеяннях селянiна зла, а не сам факт парушэння закону, i адпаведна прыводзiць да думкi, што падобны закон, калi ён iснуе, не адпавядае здароваму сэнсу, традыцыям гэтага народа, яго разуменню свету.
Можна сцвярджаць, што на беларускай мове, падобны закон не мог узнiкнуць. Гэтага не дазваляе тое разуменне слова злачынец, якое закладзена ў беларускай мове. Законатворцы Беларусі i сёння карыстаюцца чужой мовай, ствараюць законы па-расейску і толькi пасля перакладаюць iх на беларускую мову. Якiя пачварныя вынiкi могуць з гэтага атрымацца, мы бачылi на згаданым прыкладзе.
Поўная неадпаведнасць светапогляду, ладу жыцця, менталiтэту, тэмпераменту і традыцыям гэтага народу! Можа гэта будуць i добрыя законы, але не для гэтай краiны.
Можна сцвярджаць, што згубiўшы родную мову, народ губляе здольнасць нават стварыць для самога сябе справядлiвае права і змушаны жыць у прававым дысбалансе.
Няма на свеце лепшых і горшых моваў, ёсць мова родная і мовы іншыя.
У мове закладзены светапогляд, якi ўплывае на ўсе сферы грамадскага жыцця. Самае галоўнае тое, што кожнаму народу адпавядае толькi яго мова. Уявiце сабе беларускага селянiна, якому гавораць пра тое, што нельга мець у гаспадарцы каня. Ён проста ў гэта не паверыць. Гэта не можа змясцiцца ў яго свядомасцi. А судзiлi такiх людзей па законах, створаных на расейскай мове. Нiяк гэтыя людзi не маглi зразумець, за што iх так жорстка караюць. Толькi карыстаючыся сваёй роднай мовай, народ можа гарманiчна ўпiсаць новыя разуменнi ў багацейшы досвед, пакiнуты яму продкамi, не паламаўшы еднасцi гэтых узаемаадносiнаў.
Моўны код разумення сусвету
Вышэй мы разглядалi ў якасцi прыкладаў непадобныя па гучаннi расейскiя і беларускiя словы і пераканалiся ў тым, што яны маюць рознае значэнне і нясуць неаднолькавую па свайму светапоглядзе iнфармацыю. Для таго, каб дасканала зразумець, што ў кожнай мове ёсць свая душа, свой непаўторны, непадобны на iншыя код разумення сусвету, у якiм закадаваная неабходная, менавiта для гэтага народа, iнфармацыя, якая дапаможа яму не толькi выжыць, але і зрабiць сваё жыццё лепшым, патрэбна абавязкова прааналiзаваць прыклад з аднолькавымi па гучаннi словамi.
Вось слова, якое, на першы погляд, у абодвух варыянтах не мае анiякага адрознення – зiма. Зима па-расейску, зiма па-беларуску. Але давайце глянем, якiя эпiтэты надаў расейскi народ сваёй зiме. Зимушка-зима, зима-красавица, матушка-зима, зима-колдунья, кудесница, долгожданная, хранительница і г. д. У беларускай мове, нi ў фальклёры, нi ў лiтаратурнай мове, нi ў гутаркавай, падобныя эпiтэты да слова зiма не ўжываюцца. Наадварот, тут мы сустракаем зусiм адваротнае ўспрыманне. Зiма халодная, нягодная, сварлiвая, праклятая, нiкому не патрэбная, злая i т. п.
Відавочна, што беларускамоўныя i расейскамоўныя людзi, калi згадваюць пра зiму, гавораць не пра адно і тое ж, а пра дзве зусiм розныя з'явы. Гэта і зразумела: мову на працягу доўгiх вякоў ствараў i ўдасканальваў сам народ. У тыя часы, калi ў расейскую мову закладвалася iнфармацыйнае разуменне слова зима, расейскi народ чакаў зiму як збавiцеля. Мала якi вораг мог прыйсцi ўзiмку праз iх заснежаныя лясы. Гэта значыць, што можна было спакойна перавесцi дух, i пражыць гэты час без страху. Вось i назвалi зiму ў расейскай мове желанной. Багатыя на жыўнасць лясы заўсёды маглi пракармiць, а зiмой па снезе i звера лягчэй высачыць. Сам па сабе народ фiзічна ўстойлiвы да марозаў, непатрабавальны. Зiма цалкам адпавядала патрэбам i светапогляду расейскага чалавека, таму і зафiксаваў ён у сваёй мове гэтую з'яву так, а не iнакш. Але самае галоўнае – гэта iснуючая рэчаiснасць. Народ удасканальваў сваю мову пад уплывам iснуючай рэчаiснасцi, адлюстроўваў у ёй сусвет такiм, якiм сам яго бачыў.
Цi мог беларус, якi жыў пры халодных, вiльготных i сырых балтыйскiх вятрах (iснуючая рэчаiснасць, якой не было на расейскіх землях), адлюстраваць зiму ў сваёй мове так, як расеец. Безумоўна, не.
На беларускай зямлi, дзе з даўнiх часоў перакрыжоўвалiся iнтарэсы ўсходу і захаду, поўначы i поўдня, зiма не магла ратаваць людзей i ад вайны. Наадварот, летам можна было адсядзецца ў балотах, якiх было мноства. Зiмой яны замярзалi і паратунку шукаць не было дзе. Беларускi народ, сам па сабе працавiты, руплiвы, не баяўся цяжкай летняй працы, заўсёды iмкнуўся жыць багацей, лепш. Не чакаў гэты народ зiмы як збавiцеля і адлюстраваў яе ў сваёй мове адпаведна. На вёсках па сённяшні дзень старыя людзі гавораць: – Добра ў нас, прыгожа, хораша, але каб зімы не было, было б яшчэ лепш.
Калi мы звернемся да гiсторыi згаданых двух народаў, то ўбачым, што большасць лёсаносных расейскiх перамог адбылося менавiта зiмой. Войскi Напалеона без бою пакiнулi Маскву. Гэтую бiтву, як i многiя iншыя, Расеi дапамагла выйграць зима. Родная мова падсвядома падказвае, што, як i калi трэба рабiць, чужынская мова заўсёды ўводзіць у зман, даючы неадпаведную iнфармацыю.
Пададзены прыклад паказвае, што беларускамоўны чалавек успрымае зiму зусiм не так, як расейскамоўны, хоць па гучанні гэтыя словы iдэнтычныя. Да адной i той жа з'явы ў iх розныя адносiны, рознае стаўленне. I кожнаму з гэтых народаў яго мова дае правiльнае тлумачэнне, правiльнае толькi для свайго народа і памылковае для iншых. Тым самым мова засцерагае свой народ ад асiмiляцыi, змешвання і знiкнення.
Хто можа сказаць, як неабходна дзейнiчаць чалавеку, якi вырас у спрыяльных добрых умовах, быў дагледжаны i абаронены ад непрыемнасцяў бацькамi, i якi раптам трапiў у экстрэмальную сiтуацыю? Толькi яго родная мова, у якой закладзены код разумення свету, дзе i змяшчаюцца правiльныя адказы. Чужынская мова ашукае яго.
Кожная мова мае свой уласны, непаўторны, непадобны на iншыя код разумення свету. Па духу свайму яна не падобная на iншыя мовы і адпавядае цалкам i беспамылкова толькi свайму народу. Светапогляду кожнага народа адпавядае толькi яго родная мова, якая нясе яму адпаведны код разумення свету. Кожны народ адрознiваецца ад iншых тым, што не так як другiя, а па свойму ўспрымае сусвет. Правільны код гэтага ўспрымання закладзены ў яго роднай мове.