Пра выбітнага беларускага навукоўца Якуба Атонавіча Наркевіча-Ёдку ў свеце заўжды памяталі. А ў нас на доўгія гады пра яго было забыта. Вярнулі ж беларусы яго адносна нядаўна. Каля 40 гадоў таму маладога навукоўца Уладзіміра Кісялёва прывабіла сядзіба «Наднёман» (Пухавіцкі раён, Мінская вобласць). Аказалася, што ўладальнікам гэтага маёнтка некалі быў якраз Якуб Наркевіч-Ёдка — найвыбітнейшы навуковец ХІХ стагоддзя, які меў зносіны з Рэнтгенам і Пастэрам, сябраваў з Фламарыёнам. У спісе фундатараў першага ў Расіі рускамоўнага метэаралагічнага часопіса «Метэаралагічны веснік» імя беларускага навукоўца стаіць следам за імем Мендзялеева. А самае цікавае тое, што Ёдка лячыў людзей электрычнасцю і, наогул, вынайшаў радыё!
На пачатку гэтага года адбыліся дзве вельмі значныя падзеі, непасрэдна звязаныя з іменем нашага славутага земляка. Па ініцыятыве навукоўцаў Белдзяржуніверсітэта быў створаны Дабрачынны фонд развіцця навукі, інавацыйных тэхналогій і культуры імя прафесара Я.А. Наркевіча-Ёдкі, які ўзначаліў беларускі фізік Уладзімір Самуйлаў. Дзейнасць фонду будзе накіравана на аднаўленне маёнтка ў вёсцы Наднёман, аднаўленне навуковых лабараторый і стварэнне музея. Акурат адначасова з заснаваннем фонду ў выдавецтве «Беларуская навука» выйшаў надзвычай цікавы біябібліяграфічны ўказальнік, у які ўключана 1200 спасылак на даследаванні беларускага навукоўца і пра яго — вынік шматгадовай працы вучоных Нацыянальнай акадэміі навук Наталлі Бярозкінай і Вольгі Гапоненкі.
Вольга Анатольеўна, вучоны сакратар Камісіі НАН Беларусі па гісторыі навукі, член савета праўлення Дабрачыннага фонду Наркевіча-Ёдкі, распавяла шмат цікавага пра беларускага навукоўца, працу над унікальным указальнікам і планы фонду.
Малавядомы партрэт Я.А. Наркевіча-Ёдкі (фота 1892 г.; быў апублікаваны ў часопісе «Svёtozor»).
— Як і калі з'явілася ідэя стварыць Дабрачынны фонд?
— Гадоў 10 таму з'явілася ідэя аднавіць маёнтак Наркевіча-Ёдкі «Наднёман», дзе ў свой час навуковец трымаў санаторый, у якім паспяхова лячыў людзей пры дапамозе «сістэмы Ёдкі". У санаторыі была тэрапія і іншага кшталту. Ёдка быў прафесійным музыкантам і наладзіў сеансы музыкатэрапіі ў сваёй установе. Кумыса-, кефіралячэнне, гімнастыка, вода-, магніта-, гіпнатэрапія, лячэнне сонечным святлом таксама мелі месца ў санаторі Наркевіча-Ёдкі. Уладзімір Гілеп, які зараз узначальвае Беларускі фонд культуры, у 1997 годзе адзначыў, што было б добра стварыць такі фонд. І толькі сёлета гэтую ідэю змог ажыццявіць
— Якім чынам Уладзімір Кісялёў вярнуў беларусам імя Наркевіча-Ёдкі?
— Мы сапраўды даведаліся пра гэтага навукоўца з публікацыі Кісялёва. Ён сам краязнаўца, знайшоў маёнтак «Наднёман», зацікавіўся, хто быў уладальнікам. Пайшоў у архіў, пачаў чытаць, і аказалася, што гэта выдатны навуковец. Сёння Уладзімір Кісялёў аднавіў радавое дрэва Наркевічаў-Ёдкаў. Парадокс у тым, што ў свеце імя беларускага навукоўца ніколі не было страчана. У адрозненне ад нас. Мы гартаем альбом фотавыставы, якая праводзілася ў Цэнтры Пампіду ў 2008 годзе і што бачым на вокладцы? Электраграфічны здымак рукі Фламарыёма, які быў зроблены Наркевічам-Ёдкам у 1892 годзе! Мы з вамі пра яго 30 гадоў таму і не ведалі, а на Захадзе электраграфічныя здымкі Наркевчіа-Ёдкі захоўваліся ў прыватных і музейных калекцыях, у архіўных фондах Францыі, Італіі, Германіі. У гэтых краінах сёння нам яшчэ ёсць што шукаць. Год таму мы знайшлі фатаграфічны адбітак лісцяў, які быў зроблены ў 1892 годзе Наркевічам-Ёдкам і пазней надрукаваны ў еўрапейскім каталогу з подпісам самога аўтара.
— Большасць дакументаў, твораў, фотаздымкаў Наркевіча-Ёдкі захоўваецца за мяжой. Ці ёсць магчымасць вярнуць гэтыя матэрыялы?
— Мы яшчэ не прасілі нам нічога вяртаць, шчыра кажучы. Мы проста шукалі, знаходзілі і замаўлялі копіі. Для таго, каб адлюстраваць, наколькі выдатная постаць Наркевіч-Ёдка, у прынцыпе, гэтага дастаткова. Не так важна, дзе захоўваецца матэрыял. Важна, што ён ёсць і што ён уведзены ў навуковы ўжытак.
— Колькі часу заняла праца над біябібліяграфічным указальнікам пра Наркевіча-Ёдку і ці былі нейкія складанасці?
— Я далучылася да распрацоўкі імені Наркевіча—Ёдкі напачатку
— Вольга Анатольеўна, вы столькі гадоў даследуеце асобу Наркевіча-Ёдкі. Чым вас асабіста прываблівае яго постаць?
— Відаць, тым, што гэты чалавек быў цалкам аддадзены навуковай працы. Угледзьцеся ў яго партрэт: гэта інтэлігент, у вачах — апантанасць навуковым пошукам. Бо навука для яго — сінонім гармоніі. Сёння ад вучоных патрабуюць займацца не толькі фундаментальнымі даследаваннямі, а працаваць так, каб навуковыя распрацоўкі ўжо ў бліжэйшы час укараняліся ў прамысловасць. А што нам прапанаваў Наркевіч-Ёдка сто гадоў таму? «Сістэму Ёдкі", зацверджаную ў Італіі ў Інстытуце фізіялогіі, як новы прыярытэтны метад даследавання. Цяпер мы ведаем, што менавіта ён, беларус, вынайшаў радыё. А хіба гэта можа не прывабліваць? Нават у пратаколе пасяджэння Французскага фізічнага таварыства за 1898 г., прысвечанага працам А. Папова па перадачы радыёсігналаў, адзначалася, што
— Якім чынам Наркевіч-Ёдка выкарыстоўваў электраграфічны метад у дыягностыцы захворванняў?
— Што такое электраграма Ёдкі? Кажучы ненавуковай мовай, гэта калі ў высокачастотным разрадзе атрымліваецца свячэнне ад прадмета. Адным з электродаў з'яўляецца прадмет, ад якога ідуць іскры, і яны фіксуюцца на фотапласцінцы. Нашы часткі цела ў залежнасці ад эмацыйнага стану маюць рознае супраціўленне. А гэта значыць, што разрады будуць
***
Шкада, што большасць прац нашага славутага суайчынніка знаходзіцца за мяжой. І як было б выдатна прывесці гэтыя фотаздымкі і дакументы ў Беларусь — хоць бы для часовага экспанавання ў сценах адноўленага маёнтка «Наднёман»! Каб не толькі навукоўцы змаглі асэнсаваць усю значнасць адкрыццяў Наркевіча-Ёдкі, але і іншыя беларусы адчулі подых слаўнага часу і веліч беларускай гісторыі.
Некалькі фактаў пра дзейнасць Дабрачыннага фонду імя Наркевіча-Ёдкі ад Уладзіміра Самуйлава:
1. У склад заснавальнікаў фонду ўваходзіць у тым ліку і адзін з нашчадкаў вялікага беларускага вучонага — будаўнік і мецэнат Сяргей Ёдка.
2. Навуковым кіраўніком архі
3. Для будучага музея ў «Наднёмане» прыдбаныя экспанаты. Калекцыя складаецца з разнастайных фізічных прылад, якія набываліся спакваля ў калекцыянераў з Вялікабрытаніі, ЗША, Францыі, Германіі. Варта сказаць, што іх аналагі выстаўляюцца на найбуйнейшых міжнародных аўкцыёнах (напрыклад, такіх, як Сrіstіеs і Flеаglаss) і з'яўляюцца экспанатамі найбуйнейшых музеяў антыкварнага навуковага абсталявання (такіх, як Sраrkmusеum).
4. Сродкі на аднаўленне сядзібы і стварэнне музея будзем браць з розных крыніц: рэспубліканскія і замежныя праграмы і фундуючыя арганізацыі, звязаныя з аднаўленнем і захаваннем культурнай спадчыны, прыцягненне інвестараў, прадпрымальнікаў, дабрачынных ахвяраванняў мецэнатаў і інш.
5. Працы па ачыстцы сядзібы «Наднёман», кансервацыі руінаў будынкаў, стварэнні архі
Вольга Чайкоўская, Звязда, 2011