Частка І.
Дабро і зло. Асобнае слова (ілюстрацыі-прыклады). .
“Литвин и мертвый дзекнет.”
“Литвин не доспавши сено косит.”
“Литвин, как линь.”
“Биться, как с Литвой (зло и упорно).”
Владимир Даль. Пословицы русского народа, в 2-х томах
“Бульба дробная, як у маскаля.”
“Маскаль зачаў ляды, ды ня даў рады.”
“Гуляй, пакуль маскаль не прыйшоў.”
“Татка, чорт у хату лезе! – Дармо, сынку, абы не маскаль.”
“І на чужы Святы не кідай у ніты.”
Беларускія прыгаворкі
Прадмова
Гэты тэкст – вельмі персанальны, таму аўтар у сваіх назіраннях пазбягае формы pluralis auctoris з дзейнікам “мы” ды іншых безасабова-абагульняльных прыёмаў кшталту “традыцыйна лічыцца, што...”. Форма выкладу ад 1-й асобы падкрэслівае і магчымасць таго, што некаму напісанае падасца некарэктным ці нават недарэчным. Гэта заўвага для тых, хто жыве ў каардынатах “рускага свету”.
Я збіраюся паразважаць пра тое, як у мове, у семантыцы асобных словаў, у словазлучэннях, сказах (прымаўках, прыбабуньках), песнях, гімнах, ваярскіх маршах, тэкстах (у мадэрным разуменні) можа адлюстравацца культурная антрапалогія народу, што можна прыблізна назваць нацыянальным кодам.
Дабро і зло
Расейскае “преступнік” і наша “злачынец”. У цяперашнім расейскім афіцыйным тэрміне “преступление” праглядаецца празрыста больш фармальны сэнс – перакрочванне лініі, літары закону, нешта блізкае да нямецкага “Verbrechen”. Актар гэтага дзеяння і ёсьць “преступник”. У нас такога чалавека называюць “злачынец” – той, хто чыніць зло. У нашым тэрміне акрамя фармальна-юрыдычнай даецца і маральная ацэнка, нешта блізкае да двучлена Ф. М. Дастаеўскага.
“Лихой парень”. У сучасных расейскіх “тэкстах” панятак дабра і зла набывае выразна рэлятывісцкі характар: праўда, дабро, зло, парушэнне закону, мэтазгоднасць, канцавы вынік ператвараюцца ў кантыніум без берагоў. У папулярным серыяле «Брыгада» “лихой парень”, сімпатычны герой Саша Белы, у мінулым – круты без сэнтымэнтаў бізнэсмэн, “по-русскі” справядлівы, з уласным разуменнем дабра і зла (як, дарэчы, і галоўны герой фільма «Брат»). Герой балатуецца ў Дзярждуму і ў рэкламным роліку фармулюе крэда новага “рускага міру”: “Да, я нарушал закон, нарушал его крепко, я не щадил своих конкурентов, но я построил два храма от фундамента до купола...”. З гэтага ж клану і “станоўчы”, галоўны герой «Брата» і «Брата 2». Каб адпомсціць за падманутага земляка-хакеіста, якога абакраў амерыканскі мэнэджар, расейскі рэмба-праведнік з самаробнай бярданкі косіць шараговых амерыканцаў і кажа: “Мы рускія, за намі праўда”.
Расейскія публічныя асобы, прааналізаваўшы крымінальныя эканамічныя рэформы пачатку 90-х гадоў, гавораць: “В лихие девяностые...”.
Прэзенаваўшы Статут 1588 г., наш Леў Сапега падкрэсліваў: “Мы напісалі гэты статут, каб не было ліхасці”.
“Иван Грозный” – “Іван Жахлівы”. Расейскае “Іван Грозны” знаходзіцца ў “цярпімым” полі – суворы, але справядлівы, мэтазгодны. У мастацкім асацыятыўным полі “грозны” – гэта нешта зусім белае і пушыстае: “Уж больно ты грозен, как я погляжу!” (М. А. Некрасаў, «Мужичок с ноготок») або: “Не ругай меня, мамаша, не ругай так грозно / Ты была сама такая, приходила поздно” (з юрлівай песні). Гадоў 30 таму мы яшчэ не ўжывалі выраз “Іван Жахлівы”, як гэта рабілі еўрапэйцы увесь час: Iwan der Schreckliche (ням.), Ivan the Terrible(англ.), Ivan le Terrible (фр.) і т.д. Мне здаецца, што я быў першы, хто ўвёў у зварот выраз “Іван Жахлівы”, калі напісаў адмысловы нарыс пра Івана Грознага для часопіса “Беларусь” у 80-х гадах. Там я, разглядаючы выпадкі еўрапэйскіх “перакладаў” уласных імёнаў, разважаў і пра норавы. Часопіс той у мяне згубіўся. Помніцца, я разважаў, што калі б з беларускім шляхціцам эпохі ВКЛ абышліся так, як Іван Жахлівы/Грозны катаваў сваіх баяраў, то шляхціц-літвін пэўна б застрэліўся ці засіліўся б якім іншым чынам.
Першы раз я сустрэў выраз “Iwan der Screckliche” ў 1956 годзе ў нямецкім размоўніку, калі вычыўся ў 8-м класе МнСВУ. Здзівіла і штурханула да роздуму. Вось вам і ўплыў замежных моваў на фармаванне асобы.
Далей яшчэ будзе гаворка пра семантыку асобных слоў і іх сувязь з навакольным асяроддзем.
Прымаўкі з “Русскага міру”, якія не маюць беларускіх адпаведнікаў. Сваё-чужое–казённае
У расейскіх і нашых прымаўках шмат агульных выпадкаў, у якіх асуджаецца хцівасць, кража, лянота, хітрасць і іншыя людскія заганы. Аднак у расейскім моўным свеце захавалася нямала такіх прымавак, якіх у нашай мове няма. Знайшоў толькі адну агульную пра злодзеяў, дзе пра іх гаворыцца станоўча. Яна, магчыма, узнікла ў адносна новы час, пэўна, як вынік “сацыяльна-пагранічнай інтэрфэрэнцыі”. У расейскай: “Кто в лесу не крадет, тот дома не хозяин”. У беларускай двучлен больш сіметрычны (параўноўваюцца два назоўнікі): “Хто ў лесе не злодзей, той дома не гаспадар”.
Ніжэй пададзеныя расейскія прымаўкі даюцца без камэнтару.
“Казённое страшно: подержал да и за пазуху!”
“Казна – што корова. Не доит только ленивый.”
“Тащи из казны, что с пожару.”
“Дай на прокорм казённую корову, прокормлю и своё стадо.”
“Дай на прокорм казённого воробья, без своего гуся и за стол не сядем.”
“Темно взял да ушел – лучше чем нашел.”
“Плох тот вор, который около себя сгребает.”
“Виноватого чем судить, лучше опить (пусть выставит ведро водки, да и делу конец)”.
"Артель думой не владеет: сто голов, сто умов. Придёт барин да рассудит."
"Вали на мир. Мир всё снесёт."
"Голдеть так всем голдеть. А одному голдеть, так пропадешь."
Частка ІI.
Свае – чужыя
Панятак свой-чужы ўзнік даўно, калі людзі яшчэ хадзілі ў звярыных скурах, біліся за ваду, за лепшую лясную дзялку на паляванні, за жанчын і да т. п. І ў час цывілізацыі, усталёўваючы межы, ствараючы не без гвалту свае дзяржавы, прадстаўнікі розных этнасаў давалі суседзям не самыя лепшыя найменні, якія ў лінгвістыцы называюцца пеяратывамі(ад лац. pējōrāre – пагаршаць). З мастацкай літаратуры і СМІ вядомыя слоўцы кшталтугрынга, бош, жыд, пшэк і г. д. У Заходняй Еўропе і ЗША, дзе нацыянальныя канфлікты на сённяшні дзень зведзены да мінімуму, падобныя прыніжальныя назвы народаў пазначыныя ў слоўніках як састарэлыя. Яно і не дзіва. Напрыклад, колішнія спрадвечныя ворагі – Нямеччына і Францыя – пішуць зараз сумесныя падручнікі па гісторыі для школьнікаў. Там словы бош ці жабаед сапраўды састарэлі.
Наша ўсходняя суседка, якая публічна заявіла, што вяртаецца ў геапалітыку XVIII стагоддзя, зноў дала імпульс для рэанімацыі здзеклівых мянушак сваім слабейшым і бяднейшым на прыродныя рэсурсы суседзям, сярод якіх жыве шмат расейцаў, якія паводле дактрыны “Русского міра” ёсць носьбітамі асобнай цывілізацыі. І зноў ажылі некалі пазначаныя архаізмамі словы жиды, пшеки, ляхи, кержаки, рагули, тиблы, чухонцы(узгадайце ў А. Пушкіна ў «Медным вершніку»: “приют убогого чухонца…”), раски, хачики, абреки, азерики, душманы, чурки, хохлы, лабусы, бульбаши и г. д.
Так, у сучасным расейскім слоўніку беларус ужо не “літвін”, які “слізкі, як лінь” і “нават мёртвы будзе дзекаць” (гл. эпіграф да 1-й часткі тэксту), а бульбаш, з якога можна беспакарана кпіць: “Бульба е, балота радам, дров нарубим – и парадак...” Гэта – слоўнікавы артыкул. Назва выдання – «Словарь народной фразеологии “Жгучий глагол”». Складальнік – Б. В. Кузьміч, ілюстрацыі А. Більжо, г. Люберцы, 2000 г., тыраж 5000 экз., с. 20. Тлумачэнні: “Передразнивание белорусской речи, характерного говора “бульбашей”, “О гастрономических пристрастиях и говоре белорусов”. Некаторым смешна. Мне – не. Я яшчэ не перакрочыў у постнацыянальную эпоху. І чаму гэта ўсе павінны гаварыць на расейскай мове без акцэнту?
У нас мала хто ведае, што апелятыў жыд набыў адмоўнае значэнне на нашых землях толькі праз расейскі антысэмітызм. Да ІІ і ІІІ падзелаў Рэчы Паспалітай (Поўная назваRzeczpospolita Obojga Narodów, ці Рэспубліка абодвух народаў), калі “нашыя” часткі ВКЛ і “Рэспублікі абодвух народаў” не належалі да Расіі, на іх тэрыторыі ўжываўся апелятыўжыды ў нейтральным значэнні, як ва ўсёй Еўропе: Żydzi (польск.), Juden (ням.), juifs (фр.),jews (англ.) і г. д. Пасля падзелаў гэтае слова пачало паступова ўспрымацца праз моўныя паводзіны прышлых расійскіх грамадзян і ў нас як абразлівае. У першыя гады існавання БССР рабілася спроба вярнуцца да еўрапейскай традыцыйнай назвы жыды, аднак савецкая ўлада не захацела развітацца з традыцыямі расійскага антысэмітызму.
Наколькі я памятаю з маленства, у нас у вёсцы з суседзяў-небеларусаў маглі толькі пакпіць, зрэдку з лёгкім негатыўным падтэкстам. Мая маці, асудзіўшы маё сяброўства з хлопчыкам, які лазіў у чужыя гароды, курыў ці яшчэ рабіў што дурное, магла сказаць: “Ну ты і драўгусабе знайшоў!”. Хлопец неабавязкова павінны быў мець літоўскае паходжанне. Карла Бруквін, наш недалёкі сусед, зрэдку гаварыў са сваімі сямейнікамі на людзях па-латыску. Сусед, усміхнуўшыся, мог сказаць: “Па-вашаму лёгка гаварыць: вазьмі гарачую бульбіну ў рот і загялдэчыш па-латыску!”. “Твой сачас – як Хаймаў зараз” – ты не спяшаешся абяцанае зрабіць, усе нешта маракуеш-маракуеш, каб важнасці напусціць.
Пра яўрэяў расказвалі вясёлыя нязлыя гісторыі, дзе яны нібыта праз сваю хітрасць – заўсёды аказваліся ў незайздросным становішчы. Адна з такіх гісторый называлася «Як мужык з яўрэем мяхамі біліся». Я асабіста чуў, як гэтую гісторыю расказваў “наш жыд” – гандляр з Шандзялоў. Яна такая:
Хайм з мужыком дзялілі, каму які мех несці. Хайм схапіў лягчэйшы. Па дарозе пасварыліся і пачалі мяхамі біцца. У мужыка ў мяху быў цяжкі прас і яшчэ нешта, а ў Хаймавым мяху – трошкі хмелю. Вось Хайм і будзе гаварыць: “А ў маім мяшку было трохі хмелю ў ражку. Дык я па мужыку як упяру! – дык ён і пабег, як сабака. А ён па мне бац! – дык я і ляжу, як той пан”.
І на чужы Святы́ не кідай у ніты́
У гэты падзагаловак я вынес нашу мясцовую прымаўку, якую вымаўлялі як рыфмаванку з націскамі на апошніх складах у словах Святы і ніты. Святы значыла тут святая асоба. На Святы́ значыла: на Мікола, на Юр’я, на Язэп. Менавіта так, не скланяючы. З нітамі складаней. Гэта – народнае тэрміналагічнае словазлучэнне. Калі навівалі кросны, то частка працэсу называлася кідаць у ніты – злучаць ніткі петляў у кроснах для падымання асновы – па чатыры, па 12, а то і па 16. Тады казалі: ткаць у 4, у 12, у 16 нітоў. У 16 нітоў магла ткаць не кожная ткалля. Гэта ўжо было нешта накшталт стварэння шэдэўру, які рабіў вучань у сярэдневечным цэху рамеснікаў, каб атрымаць тытул майстра.
Кіданне ў ніты было самай складанай і карпатлівай справай, і рабіць гэта не было прынята на крывыя вечары (рэд. калядныя вечары – з 8 па 13 студзеня) і святы – дзіця народзіцца з крывой шыяй, пры ацёле цяля можа легчы папярок, трутні з'ядуць матку ці яшчэ што горшае. Думалі не толькі пра свае святы, але і пра суседскія. Тут да звычак, перанятых яшчэ з паганства, прымешвалася вельмі прыгожая этыка суседства. Такое стаўленне склалася ў нашай здаўна шматэтнічнай і шматканфесійнай мясцовасці, якая знаходзілася ў полі “полацкага прыцягнення”. Цяпер гэта назвалі б канфесійнай талерантнасцю.
Суседзі дакладна ведалі, хто што і калі святкуе. Каталік Жахоўскі мог прынесці на свой Вялікдзень праваслаўнаму Марозу на пачастунак кавалак свайго “свянцонага” пірага, а невядома якога вызнання Фрыдрых не грэбаваў пачаставацца мацой ад Шмэркі Шандзялоўскага. На вялікае суседава свята стараліся не рабіць надта шумную працу, стукаць, грукаць, распачынаць вялікае мыццё, развешваць сушыць бялізну, паліць дымныя кастры.
Калі хто-небудзь з праваслаўных, каталікоў ці яўрэяў у свой пост весела бавіў час, тутэшыя без асаблівага здзеку маглі заўважыць, што ён “яшчэ спраўляе нямецкую масленіцу” (на нямецкіх карнавалах гудзе ўся ваколіца). Да напісання гэтых нататкаў я не задумваўся, адкуль мае землякі, якія жылі кіламетраў за 30 ад Полацку, ведалі нешта пра карнавал у якім-небудзь нямецкім Кёльне. Калі ж узгадаю, што акрамя праваслаўных Марозаў, Любчыкаў, Рэўтаў, каталікоў Жахоўскіх, Шпілецкіх, Барманскіх, Садоўскіх, яўрэяў Шэндэльсаў, Шандзялоўскіх і Бахарэвічаў у нашай Будзькаўшчыне і навакольных хутарах жылі Адольф Падзява, Карл Бруквін, Якаў Фрыдрых (родны брат маёй маці), Альфрэд Шнітка, то ўсё нібыта становіцца на свае месцы. Больш за ўсё мяне ўражвае, што ўсе буцькаўцы – ў тым ліку і з “нянаскімі” прозвішчамі – размаўлялі чысцюсенька на нашай гаворцы, пэўна на 99 адсоткаў такой, як, напрыклад, у Рыгора Барадуліна.
Поўнае даўнае пагружэнне Фрыдрыхаў, Бруквінаў, Падзяваў і Шніткаў з іншага этнасу ў беларускі моўны свет – для мяне асабіста вельмі выразнае сведчанне стану культурна-антрапалагічных і сацыяльна-палітычных працэсаў, якія працякалі ў нашым краі ў часы Полацкага княства, дамоваў з Ганзай і Гоцкім берагам, ВКЛ, вялікіх маскоўскіх руінаў, шведскіх і напалеонаўскіх прыходаў.
Частка ІІІ.
Мастацкія тэксты і рознае разуменне эстэтыкі
“Рускі” свет у Максіма Гарэцкага
Словазлучэнне «Дзве душы» ў кантэксце задуманых разважанняў навеялася мне, натуральна, у першую чаргу аднайменнай аповесцю Маскіма Гарэцкага і яго ж кароткім апавяданнем «Рускі». З другога боку, хацелася б нам таго ці не, у кожным з нас, сучасных беларусаў, жыве частка расейскай душы. У аповесці маладзіца, якую ўзялі “за мамку” для панскага дзіцёнка, “трохмесячнага першачка Ігналіка” (амаль аднадзённічка з яе ўласным сынам Васільком), асірацелага пасля разбойнага нападу на ягоных бацькоў, “паноў сярэдняга багацця” Абдзіраловічаў, падмяняе свайго сыночка на панскага, каб зрабіць яго багатым і шчаслівым. Для мяне асабіста гэта, акрамя традыцыйнай інтэрпрэтацыі твора, –трагічная спачувальная алегорыя самаадмаўлення дзеля прывіднага шчасця, пра што даследчыкі мала гавораць.
У апавяданні «Рускі» жыхар Магілёўскай губерні – “рускі” – у час “імперыялістычнай вайны” як салдат расейскай арміі ў перапынку паміж “кантактнымі” атакамі сустракае на бульбянішчы “аўстрыяка” (селянін з Заходняй Украіны), які, як і ён, выкалупвае з зямлі пехацінскай рыдлёвачкай бульбу. Абодва злякнуліся, аднак потым супакоіліся, прыселі, выпілі па кроплі аўстрыякавай гарэлкі, пакурылі рускай махоркі ды разышліся. Магілёўскаму селяніну спакваля упоўз у голаў вайсковы маскальскі чарвяк, ён павярнуўся і стрэліў. Цытата: “Калі Рускі падбег і нахіліўся над яго (аўстрыякавай – П.С.) чубатаю шапачкаю і даўна падстрыганымі вусамі, дык у цямноце мала чаго ўбачыў, але пачуў, як ён яшчэ дадаў, гаворачы быццам аб нейкім трэцім: “Што ж цій москаль наробыв... Застанэцца моя жынка і діты...”. Рускі вярнуўся ў сваю роту. І звар’яцеў. Раз-пораз ён кідаецца на зямлю, б’ецца ў канвульсіях і крычыць: “Я рускі, рускі, рускі!”.
Думаючы пра сённяшнюю расейска-ўкраінскую вайну і герояў Максіма Гарэцкага, я ўзгадваю 1953 год, калі мяне, бязбацькавіча (бацька загінуў у партызанах) накіравалі ў Мінскую сувораўскую вучэльню, дзе я прайшоў страявым крокам 13 парадаў (перад кожным месяц трэніроўкі на плацы), вывучаў 63 пераможныя паходы Суворава, а пасля “вячэрняй паверкі” штовечар пячатаў крок пад спевы «Юнкерскага маршу»: “Взвейтесь, соколы, орлами, / Полно горе горевать / То ли дело под шатрами / В поле лагерем стоять...”. Я рыхтаваўся стаць “рускім”. Першай заўпарцілася мая родная мова. Яна была тады не проста “сродкам зносінаў”, але заставалася знітаванай з эмацыйным станам трынаццацігадовага чалавечка.
Мова і прастора: “гарлачыкі” і “кувшинки”
Ліцвіны-беларусы майго ўзросту, якім зараз паміж 70 і 80, уяўляюць сабой своеасаблівых “апошніх з магіканаў” – яны яшчэ паспелі пражыць першыя 15-20 гадоў адмеранага ім веку ў натуральным бацькоўскім свеце. І ў гарадах, і ў вёсках дзеці яшчэ маглі засынаць пад родныя калыханкі, чуць нашы вясельныя песні, скакаць праз купальскі агонь на сапраўдным, а не на пастаўленым Купаллі, адчуць ціхую і светлую ўрачыстасць словаСвята. Потым прыйшоў празьнік.
Наша Буцькаўшчына – вёска, дзе я нарадзіўся – не была вельмі набожнай. Але ж на Свята (Каляды, Вялікдзень, Тройца, Дзяды) дома была не толькі асаблівая ежа, але і ціхая радасць, усё чыста вымыта, ніхто не сварыўся, больш шчодра давалі міласціну таму, хто хадзіў па беднасці.
Змалку я быў вельмі чуйны – можа нават чуллівы – да слова. Гэта, пэўна, ад маці. У побыце, на ўроках мовы і літаратуры ў Сувораўскай вучэльні я пачуваўся, як арак, якога выцягнулі з-пад карча. У вясковай школе я таксама разумеў не ўсе словы ў расейскіх падручніках, але гэта не выклікала негатыўных эмоцый. А тут раптам, калі ўсё стала па-расейску і трэба было старацца гаварыць па-гарадскому, усё маё нутро пачало супраціў. Чытаю ў падручніку: “Тёма влез на дерево” (Чаму не ўзлез? Як ён туды галавой, як у мех, тачыўся?). “Повозка поднимается в гору?” – Чаму не пад гару? “Салазки катятся под гору” – Чаму не з гары? “Оденьте палки!” – камандуе вусаты фізрук. Чаму не “вазьміце кійкі”? Палкі ў нас вунь за паветкай ляжалі. “Брат нарвал щавеля на щи” – гэта сказ з параграфу пра “шипящие согласные”. Не разумею, што такое “щи”, да таго ж як гэта можна рваць шчаўе. Яго ж збіраюць. Калі рваць, яно будзе з травой. Тады сядзі ды гадзіну перабірай. Можа гэты брат званітаваў, яго вырвала шчаўем на нейкае “шчы”. Можа на тое, чым ён пасюкаў?
Гэта не цяперашняя дарослая прыдумка. Тады, шэсцьдзесят гадоў таму, як і дома, дзе слова нараджалася на маіх вачах, я працягваў яго не толькі прачытваць, але і “бачыць”. Гэтаксама, як і шчавель, мы збіралі грыбы: бралі з сабой ножык, зразалі грыб “на пні” і клалі ў кошык. Расейскі хлопчык “Тёма” з «Родной речи» (падручнік па расейскай мове) “набрал полную корзину грибов”. Як бульбы! Якая там грыбніца! Іншы лірычны герой (з «Родной литературы») “наломал букет сирени”. У нас у Будзькаўшчыне бэз рос у дагледжаных гародчыках, якія часам называлі палісаднікамі. Галінкі акураненька зразалі нажніцамі ці ножыкам.
За рэчкай жылі зарачане, прысланая з Расеі абслуга для вайсковага гарадка, які атабарыўся ў былым панскім маёнтку. Рускамоўныя мужчыны – цывільныя і вайскоўцы – выцягвалі сукаватымі хварасцінамі з рэчкі гарлачыкі (па-іхняму – кувшинки) і падносілі іх сваім укормленым дамам, каб тыя плялі з іх вянкі на галаву або вешалі на свае кароткія шыі ланцугі з колісь яшчэ жывых гарлачыкаў. З таго часу гарлачыкі больш ужо не раслі ў нашай безымяннай рацэ.
“Рускі свет” адчыняўся для мяне паступова перш за ўсё праз мову і простыя побытавыя дэталі. Так, мыючыся ў лазні на “рускай поўначы” ў Каргапалі (падчас турпаездкі на Салаўкі), я прыйшоў з уласным бярозавым венікам, “па-буцькаўску” акуратненька звязаўшы дзве жмені тоненькіх галінак крыж-накрыж бліжэй да лісця і сціснуўшы камлі, перавязаў іх другі раз тугім матузком. Потым гладзенька абрэзаў. Каргапальскія хлопцы венікі таксама ламалі, як тую “сирень”, потым прыхоплівалі абы-якім вязьмом бярозавыя дубцы ўсяго адзін раз, таму калючыя канцы веніка растапырваліся, як індычыныя хвасты. Пахваліўшыся такім уруччам, дзецюкі драпалі адзін аднаму бакі ды мацярылі гарадзкія ўлады, што тыя пабудавалі цесную лазню. У “моечной” паміж заходамі ў парылку адзін дзядзька ўгледзеў нетутэйшую канструкцыю майго веніка, і хутка ўжо каргапальскія мужыкі разглядалі яго, як колісь “пры саветах” прыпаркаваны Мэрсэдэс. Даведаўшыся, што я з Мінску, адрэагавалі амаль далеўскай прымаўкай: “Литвин-куркуль не доспавши сено косит!”. У вестыбюлі лазні вісела аб’ява (даслоўна): “Во избежание потери веника просьба забирать выходя в буфет”. Гэтая далікатная аб’ява нагадвала, што ў “моечной” венік могуць скрасці. Праўда, на дзвярах буфета вісела таблічка: “С веником не входить!”. Умом Россию не понять. У таго ж Даля, дзе гаворыцца, што злодзеі бываюць дурнавата-хцівыя і разумныя, чытаем: “Хороший вор возле себя не гребёт”. А тут грэблі.
Набраў, наламаў, нарваў, украў... Неяк усё похапкам, бягом, на жывую нітку. Наламаў дроў, зачаў ляды ды ня даў рады... Гэта нашы беларускія выразы, што характарызуюць гаспадара, які жыве ў аднапавярховай недабудаванай хаце з незачыненымі дзвярыма. Але яму ўсё роўна цесна.
Пасля працяглай адлучанасці ад першасвету, на пачатку 80-х, калі, як бы сказалі ў нас дома, “бралася на адраджэнне”, праз «Майстроўню», «Роднае слова» на бураўкінскім тэлебачанні, чытанне Максіма Гарэцкага, невядомага Купалы і працу ў Акадэміі навук мне сталі да болю блізкія радкі Янкі Купалы:
Не шукай ты шчасця, долі
На чужым, далёкім полі,
Гэт, за шумным лесам-борам,
За шырокім сінім морам
Не шукай ты шчасця, долі!
Ты ўсё знойдзеш гэта блізка,
Там, дзе маці над калыскай
Табе песні напявала,
Як малога калыхала,
Толькі ўмей шукаці блізка...
Потым я прачытаў тое ж у Тараса Шаўчэнкі:
Нема на світі України,
Немає другого Дніпра,
А ви претеся на чужину
Шукати доброго добра...
Пазней межы беларускага (ліцвінскага) гістарычнага свету я пачаў адсочваць на мапах паводле так званых лексічных і фанетычных ізаглосаў. У эпіграфе да тэксту сярод прымавак “русскага народу” з двухтамовіка Даля ёсць адна, якая вызначае межы нашай прасторы паводле фанетычных прыкметаў: “Литвин и мертвый дзекнет”. Працуючы ў 70-80-х гадах мінулага стагоддзя навуковым супрацоўнікам у Лабараторыі эксперыментальнай фанетыкі АН БССР, мне даводзілася рабіць па пэўнай праграме палявыя запісы беларускай мовы бацькоў і расейскай мовы іх сыноў прызыўнога ўзросту ды кантактаваць з ленінградзкімі і маскоўскімі мовазнаўцамі, якія вывучалі фанетычныя з'явы на памежжы Беларусі і Расеі. Нават паводле маіх тагачасных расейскіх калегаў, дзеканне сягала далёка за Смаленк. Адна з удзельніц той праграмы, вучаніца Рэфармацкага, напісала артыкул з красамоўнай назвай «Дзеканне ў Маскве». З гэтай нагоды я тады ўпершыню прачытаў уважліва філалагічным вокам сцэну «Карчма на литовской границе» з пушкінскага «Барыса Гадунова»:
Рэмарка аўтара: Среди иных Григорий Отрепьев.
Мисаил: Что ты закручинился, товарищ?
Вот и граница литовская, до которой так хотелось тебе добраться.
Григорий: Пока не буду в Литве, до тех пор не буду спокоен.
Варлаам: Что Литва тебе так слюбилась? Литва ли, Русь ли, что гудок, что гусли: всё нам равно, было бы вино... да вот и оно!
Григорий (хозяйке): Куда ведёт эта дорога?
Хозяйка: В Литву, мой кормилец, к Луёвым горам.
Григорий: А далече ли до Луёвых гор?
Хозяйка: Недалече, к вечеру можно бы туда поспеть... Будто в Литву одна столбовая дорога... Вот хоть отсюда свороти налево, да бором или по тропинке до часовни, что на Чеканском ручью, а там прямо через болото на Хлопино, а оттуда на Захарьево, а тут уж всякий мальчишка доведет до Луёвых гор...
Вельмі красамоўная асоба Варлаама: “Литва ли Русь ли, всё нам равно, было бы вино...”. І гэта частка рускага свету. А дзе ж пачынаецца Літва для маскавітаў часоў Лжэдзмітрыя? Каля Луёвых гор, ля Хлопіна ды Захар’ева... Пушкінскія мясціны, ўзгаданыя ў «Барысе Гадуновым», не край свету ад Масквы!
Як я ўжо пісаў напачатку, гэтыя развагі-нататкі з'явіліся не без уплыву расейска-украінскай “гібрыднай вайны”, калі расейскае дзяржаўнае кіраўніцтва, інтэлектуалы, маскоўская праваслаўная царква і шараговыя расейцы актыўна рэанімавалі тэзіс пра Русскій мір як асобную цывілізацыю. Не выключаю, што імкнучыся быць шчырым і не саслізгвацца ў русафобію, я ўсё ж месцамі перацягваю свой рэгістр эмоцый за мяжу талерантнасці. Аднак тэарэтычна я разумею (не разважаючы пра палітыку), што большасць інтэлігентных апалагетаў рускага свету ў кантэксце маральна-этычным і эстэтычным шчыра дэманструюць свае прыхільнасці і захапленні. Мне не падабаецца Мураўёў-вешальнік, як некаторым аўтарам беларускіх падручніаў па гісторыі. Мне не да спадобы цэрквы-мураўёўкі, я не ў захапленні ад асляпляльнай пазалоты маскоўска-праваслаўных храмаў і візантыйскай велічы аблітых залатым панцырам маскоўскіх святароў. Аднак я не сумняюся ў шчырасці Мікіты Міхалкова, у якога ёсць прыгаворка для найвышэйшай ацэнкі візуальнай і этычнай прыгажосці: “Красиво, как на архиерейской службе!”. Гэтаму адпавядае радок цяперашняга расейскага гімну – «Россия, священная наша держава». Тут мы не можам “інтэгравацца”.
Мне бліжэй эстэтыка Тараса Шаўчэнкі, не толькі як народнага паэта-кабзара, але і як бліскучага мастака-жывапісца, акадэміка колішняй Расейскай акадэміі мастацтваў. У дзённікавым рускамоўным запісе ад 16 лютага 1858 г. ён заўважае: “В архиерейской службе с ее обстановкою и вообще в декорации мне показалось что-то тибетское или японское. И при этой кукольной комедии читается Евангелие”. У тых жа дзённікавых запісах прыблізна праз месяц (22 красавіка 1858 г.) чытаем: “Был на пасхальной заутрене в Кремле. Свету мало, звону много, крестный ход, точно вяземский пряник, движется в толпе. Отсутствие малейшей гармонии, ни тени изящного”.