У трэцяй частцы серыі "Дзве душы: "Русский мир" і Беларускі свет у слове" Пётра Садоўскі - славуты беларускі мовазнаўца, палітык і дыпламат - узгадвае пра ўласны досвед знаёмства з "русcким миром" з яго этычнымі і эстэтычнымі дамінантамі ў юнацтве. Акрамя таго, аўтар разважае пра гібрыднасць беларускага светапогляду і межы беларускага (ліцвінскага) гістарычнага свету.
Дзве душы: “Русский мир” і Беларускі свет у слове
Частка ІІІ. Мастацкія тэксты і рознае разуменне эстэтыкі
“Рускі” свет у Максіма Гарэцкага
Словазлучэнне «Дзве душы» ў кантэксце задуманых разважанняў навеялася мне, натуральна, у першую чаргу аднайменнай аповесцю Маскіма Гарэцкага і яго ж кароткім апавяданнем «Рускі». З другога боку, хацелася б нам таго ці не, у кожным з нас, сучасных беларусаў, жыве частка расейскай душы. У аповесці маладзіца, якую ўзялі “за мамку” для панскага дзіцёнка, “трохмесячнага першачка Ігналіка” (амаль аднадзённічка з яе ўласным сынам Васільком), асірацелага пасля разбойнага нападу на ягоных бацькоў, “паноў сярэдняга багацця” Абдзіраловічаў, падмяняе свайго сыночка на панскага, каб зрабіць яго багатым і шчаслівым. Для мяне асабіста гэта, акрамя традыцыйнай інтэрпрэтацыі твора, – трагічная спачувальная алегорыя самаадмаўлення дзеля прывіднага шчасця, пра што даследчыкі мала гавораць.
У апавяданні «Рускі» жыхар Магілёўскай губерні – “рускі” – у час “імперыялістычнай вайны” як салдат расейскай арміі ў перапынку паміж “кантактнымі” атакамі сустракае на бульбянішчы “аўстрыяка” (селянін з Заходняй Украіны), які, як і ён, выкалупвае з зямлі пехацінскай рыдлёвачкай бульбу. Абодва злякнуліся, аднак потым супакоіліся, прыселі, выпілі па кроплі аўстрыякавай гарэлкі, пакурылі рускай махоркі ды разышліся. Магілёўскаму селяніну спакваля упоўз у голаў вайсковы маскальскі чарвяк, ён павярнуўся і стрэліў. Цытата: “Калі Рускі падбег і нахіліўся над яго (аўстрыякавай – П.С.) чубатаю шапачкаю і даўна падстрыганымі вусамі, дык у цямноце мала чаго ўбачыў, але пачуў, як ён яшчэ дадаў, гаворачы быццам аб нейкім трэцім: “Што ж цій москаль наробыв... Застанэцца моя жынка і діты...”. Рускі вярнуўся ў сваю роту. І звар’яцеў. Раз-пораз ён кідаецца на зямлю, б’ецца ў канвульсіях і крычыць: “Я рускі, рускі, рускі!”.
Думаючы пра сённяшнюю расейска-ўкраінскую вайну і герояў Максіма Гарэцкага, я ўзгадваю 1953 год, калі мяне, бязбацькавіча (бацька загінуў у партызанах) накіравалі ў Мінскую сувораўскую вучэльню, дзе я прайшоў страявым крокам 13 парадаў (перад кожным месяц трэніроўкі на плацы), вывучаў 63 пераможныя паходы Суворава, а пасля “вячэрняй паверкі” штовечар пячатаў крок пад спевы «Юнкерскага маршу»: “Взвейтесь, соколы, орлами, / Полно горе горевать / То ли дело под шатрами / В поле лагерем стоять...”. Я рыхтаваўся стаць “рускім”. Першай заўпарцілася мая родная мова. Яна была тады не проста “сродкам зносінаў”, але заставалася знітаванай з эмацыйным станам трынаццацігадовага чалавечка.
Мова і прастора: “гарлачыкі” і “кувшинки”
Ліцвіны-беларусы майго ўзросту, якім зараз паміж 70 і 80, уяўляюць сабой своеасаблівых “апошніх з магіканаў” – яны яшчэ паспелі пражыць першыя 15-20 гадоў адмеранага ім веку ў натуральным бацькоўскім свеце. І ў гарадах, і ў вёсках дзеці яшчэ маглі засынаць пад родныя калыханкі, чуць нашы вясельныя песні, скакаць праз купальскі агонь на сапраўдным, а не на пастаўленым Купаллі, адчуць ціхую і светлую ўрачыстасць слова Свята. Потым прыйшоў празьнік.
Наша Буцькаўшчына – вёска, дзе я нарадзіўся – не была вельмі набожнай. Але ж на Свята (Каляды, Вялікдзень, Тройца, Дзяды) дома была не толькі асаблівая ежа, але і ціхая радасць, усё чыста вымыта, ніхто не сварыўся, больш шчодра давалі міласціну таму, хто хадзіў па беднасці.
Змалку я быў вельмі чуйны – можа нават чуллівы – да слова. Гэта, пэўна, ад маці. У побыце, на ўроках мовы і літаратуры ў Сувораўскай вучэльні я пачуваўся, як арак, якога выцягнулі з-пад карча. У вясковай школе я таксама разумеў не ўсе словы ў расейскіх падручніках, але гэта не выклікала негатыўных эмоцый. А тут раптам, калі ўсё стала па-расейску і трэба было старацца гаварыць па-гарадскому, усё маё нутро пачало супраціў. Чытаю ў падручніку: “Тёма влез на дерево” (Чаму не ўзлез? Як ён туды галавой, як у мех, тачыўся?). “Повозка поднимается в гору?” – Чаму не пад гару? “Салазки катятся под гору” – Чаму не з гары? “Оденьте палки!” – камандуе вусаты фізрук. Чаму не “вазьміце кійкі”? Палкі ў нас вунь за паветкай ляжалі. “Брат нарвал щавеля на щи” – гэта сказ з параграфу пра “шипящие согласные”. Не разумею, што такое “щи”, да таго ж як гэта можна рваць шчаўе. Яго ж збіраюць. Калі рваць, яно будзе з травой. Тады сядзі ды гадзіну перабірай. Можа гэты брат званітаваў, яго вырвала шчаўем на нейкае “шчы”. Можа на тое, чым ён пасюкаў?
Гэта не цяперашняя дарослая прыдумка. Тады, шэсцьдзесят гадоў таму, як і дома, дзе слова нараджалася на маіх вачах, я працягваў яго не толькі прачытваць, але і “бачыць”. Гэтаксама, як і шчавель, мы збіралі грыбы: бралі з сабой ножык, зразалі грыб “на пні” і клалі ў кошык. Расейскі хлопчык “Тёма” з «Родной речи» (падручнік па расейскай мове) “набрал полную корзину грибов”. Як бульбы! Якая там грыбніца! Іншы лірычны герой (з «Родной литературы») “наломал букет сирени”. У нас у Будзькаўшчыне бэз рос у дагледжаных гародчыках, якія часам называлі палісаднікамі. Галінкі акураненька зразалі нажніцамі ці ножыкам.
За рэчкай жылі зарачане, прысланая з Расеі абслуга для вайсковага гарадка, які атабарыўся ў былым панскім маёнтку. Рускамоўныя мужчыны – цывільныя і вайскоўцы – выцягвалі сукаватымі хварасцінамі з рэчкі гарлачыкі (па-іхняму – кувшинки) і падносілі іх сваім укормленым дамам, каб тыя плялі з іх вянкі на галаву або вешалі на свае кароткія шыі ланцугі з колісь яшчэ жывых гарлачыкаў. З таго часу гарлачыкі больш ужо не раслі ў нашай безымяннай рацэ.
“Рускі свет” адчыняўся для мяне паступова перш за ўсё праз мову і простыя побытавыя дэталі. Так, мыючыся ў лазні на “рускай поўначы” ў Каргапалі (падчас турпаездкі на Салаўкі), я прыйшоў з уласным бярозавым венікам, “па-буцькаўску” акуратненька звязаўшы дзве жмені тоненькіх галінак крыж-накрыж бліжэй да лісця і сціснуўшы камлі, перавязаў іх другі раз тугім матузком. Потым гладзенька абрэзаў. Каргапальскія хлопцы венікі таксама ламалі, як тую “сирень”, потым прыхоплівалі абы-якім вязьмом бярозавыя дубцы ўсяго адзін раз, таму калючыя канцы веніка растапырваліся, як індычыныя хвасты. Пахваліўшыся такім уруччам, дзецюкі драпалі адзін аднаму бакі ды мацярылі гарадзкія ўлады, што тыя пабудавалі цесную лазню. У “моечной” паміж заходамі ў парылку адзін дзядзька ўгледзеў нетутэйшую канструкцыю майго веніка, і хутка ўжо каргапальскія мужыкі разглядалі яго, як колісь “пры саветах” прыпаркаваны Мэрсэдэс. Даведаўшыся, што я з Мінску, адрэагавалі амаль далеўскай прымаўкай: “Литвин-куркуль не доспавши сено косит!”. У вестыбюлі лазні вісела аб’ява (даслоўна): “Во избежание потери веника просьба забирать выходя в буфет”. Гэтая далікатная аб’ява нагадвала, што ў “моечной” венік могуць скрасці. Праўда, на дзвярах буфета вісела таблічка: “С веником не входить!”. Умом Россию не понять. У таго ж Даля, дзе гаворыцца, што злодзеі бываюць дурнавата-хцівыя і разумныя, чытаем: “Хороший вор возле себя не гребёт”. А тут грэблі.
Набраў, наламаў, нарваў, украў... Неяк усё похапкам, бягом, на жывую нітку. Наламаў дроў, зачаў ляды ды ня даў рады... Гэта нашы беларускія выразы, што характарызуюць гаспадара, які жыве ў аднапавярховай недабудаванай хаце з незачыненымі дзвярыма. Але яму ўсё роўна цесна.
Пасля працяглай адлучанасці ад першасвету, на пачатку 80-х, калі, як бы сказалі ў нас дома, “бралася на адраджэнне”, праз «Майстроўню», «Роднае слова» на бураўкінскім тэлебачанні, чытанне Максіма Гарэцкага, невядомага Купалы і працу ў Акадэміі навук мне сталі да болю блізкія радкі Янкі Купалы:
Не шукай ты шчасця, долі
На чужым, далёкім полі,
Гэт, за шумным лесам-борам,
За шырокім сінім морам
Не шукай ты шчасця, долі!
Ты ўсё знойдзеш гэта блізка,
Там, дзе маці над калыскай
Табе песні напявала,
Як малога калыхала,
Толькі ўмей шукаці блізка...
Потым я прачытаў тое ж у Тараса Шаўчэнкі:
Нема на світі України,
Немає другого Дніпра,
А ви претеся на чужину
Шукати доброго добра...
Пазней межы беларускага (ліцвінскага) гістарычнага свету я пачаў адсочваць на мапах паводле так званых лексічных і фанетычных ізаглосаў. У эпіграфе да тэксту сярод прымавак “русскага народу” з двухтамовіка Даля ёсць адна, якая вызначае межы нашай прасторы паводле фанетычных прыкметаў: “Литвин и мертвый дзекнет”. Працуючы ў 70-80-х гадах мінулага стагоддзя навуковым супрацоўнікам у Лабараторыі эксперыментальнай фанетыкі АН БССР, мне даводзілася рабіць па пэўнай праграме палявыя запісы беларускай мовы бацькоў і расейскай мовы іх сыноў прызыўнога ўзросту ды кантактаваць з ленінградзкімі і маскоўскімі мовазнаўцамі, якія вывучалі фанетычныя з'явы на памежжы Беларусі і Расеі. Нават паводле маіх тагачасных расейскіх калегаў, дзеканне сягала далёка за Смаленк. Адна з удзельніц той праграмы, вучаніца Рэфармацкага, напісала артыкул з красамоўнай назвай «Дзеканне ў Маскве». З гэтай нагоды я тады ўпершыню прачытаў уважліва філалагічным вокам сцэну «Карчма на литовской границе» з пушкінскага «Барыса Гадунова»:
Рэмарка аўтара: Среди иных Григорий Отрепьев.
Мисаил: Что ты закручинился, товарищ?
Вот и граница литовская, до которой так хотелось тебе добраться.
Григорий: Пока не буду в Литве, до тех пор не буду спокоен.
Варлаам: Что Литва тебе так слюбилась? Литва ли, Русь ли, что гудок, что гусли: всё нам равно, было бы вино... да вот и оно!
Григорий (хозяйке): Куда ведёт эта дорога?
Хозяйка: В Литву, мой кормилец, к Луёвым горам.
Григорий: А далече ли до Луёвых гор?
Хозяйка: Недалече, к вечеру можно бы туда поспеть... Будто в Литву одна столбовая дорога... Вот хоть отсюда свороти налево, да бором или по тропинке до часовни, что на Чеканском ручью, а там прямо через болото на Хлопино, а оттуда на Захарьево, а тут уж всякий мальчишка доведет до Луёвых гор...
Вельмі красамоўная асоба Варлаама: “Литва ли Русь ли, всё нам равно, было бы вино...”. І гэта частка рускага свету. А дзе ж пачынаецца Літва для маскавітаў часоў Лжэдзмітрыя? Каля Луёвых гор, ля Хлопіна ды Захар’ева... Пушкінскія мясціны, ўзгаданыя ў «Барысе Гадуновым», не край свету ад Масквы!
Як я ўжо пісаў напачатку, гэтыя развагі-нататкі з'явіліся не без уплыву расейска-украінскай “гібрыднай вайны”, калі расейскае дзяржаўнае кіраўніцтва, інтэлектуалы, маскоўская праваслаўная царква і шараговыя расейцы актыўна рэанімавалі тэзіс пра Русскій мір як асобную цывілізацыю. Не выключаю, што імкнучыся быць шчырым і не саслізгвацца ў русафобію, я ўсё ж месцамі перацягваю свой рэгістр эмоцый за мяжу талерантнасці. Аднак тэарэтычна я разумею (не разважаючы пра палітыку), што большасць інтэлігентных апалагетаў рускага свету ў кантэксце маральна-этычным і эстэтычным шчыра дэманструюць свае прыхільнасці і захапленні. Мне не падабаецца Мураўёў-вешальнік, як некаторым аўтарам беларускіх падручніаў па гісторыі. Мне не да спадобы цэрквы-мураўёўкі, я не ў захапленні ад асляпляльнай пазалоты маскоўска-праваслаўных храмаў і візантыйскай велічы аблітых залатым панцырам маскоўскіх святароў. Аднак я не сумняюся ў шчырасці Мікіты Міхалкова, у якога ёсць прыгаворка для найвышэйшай ацэнкі візуальнай і этычнай прыгажосці: “Красиво, как на архиерейской службе!”. Гэтаму адпавядае радок цяперашняга расейскага гімну – «Россия, священная наша держава». Тут мы не можам “інтэгравацца”.
Мне бліжэй эстэтыка Тараса Шаўчэнкі, не толькі як народнага паэта-кабзара, але і як бліскучага мастака-жывапісца, акадэміка колішняй Расейскай акадэміі мастацтваў. У дзённікавым рускамоўным запісе ад 16 лютага 1858 г. ён заўважае: “В архиерейской службе с ее обстановкою и вообще в декорации мне показалось что-то тибетское или японское. И при этой кукольной комедии читается Евангелие”. У тых жа дзённікавых запісах прыблізна праз месяц (22 красавіка 1858 г.) чытаем: “Был на пасхальной заутрене в Кремле. Свету мало, звону много, крестный ход, точно вяземский пряник, движется в толпе. Отсутствие малейшей гармонии, ни тени изящного”.
Пётра САДОЎСКІ
Працяг будзе