У фокусе ўвагі нацыянальная рамка ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі Беларусі

Якасць адукацыі

Працягваем рабіць агляды рэфармавання школьнай адукацыі і нацыянальных рамак кампетэнцый у розных еўрапейскіх краінах. Кожная краіна распрацоўвае ўласную нацыянальную мадэль кампетэнцый, якая апісвае мэты і вынікі адукацыі. Змест кампетэнтнаснай мадэлі вызначаецца нацыянальнымі прыярытэтамі краіны, сацыяльным, культурным і эканамічным кантэкстам і адукацыйнымі традыцыямі. 

Прапануем агляд праекта айчыннай “Канцэпцыі фармавання ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі” (ад рэд: далей – канцэпцыя), якая была распрацавана ў рамках праекта Нацыянальнага інстытута адукацыі, Рэспубліканскага інстытута прафесійнай адукацыі сумесна з Дзіцячым фондам ААН (ЮНІСЕФ) па распрацоўцы асноў навукова-метадычнага забеспячэння фармавання ўніверсальных кампетэнцый/навыкаў XXI стагоддзя дзяцей і моладзі, уключаючы сацыяльна-эмацыйныя навыкі.

 

Праект “Канцэпцыя фармавання ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі” апублікаваны для абмеркавання на нацыянальным адукацыйным партале (красавік 2023).  Праект канцэпцыі даступны па спасылцы: https://adu.by/images/2023/05/kontseptsiya-proekt.pdf

 

Змест канцэпцыі

1. Асноўныя тэрміны і паняцці, якія выкарыстоўваюцца ў канцэпцыі

2. Вядучыя тэндэнцыі развіцця сучаснай адукацыі ў свеце

3. Фармаванне ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі ў сістэме адукацыі Рэспублікі Беларусь

4. Мэта, задачы, падыходы і прынцыпы фарміравання ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і студэнтаў, моладзі

5. Умовы і механізмы фармавання ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі

6. Асаблівасці фарміравання ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі на розных узроўнях адукацыі.

7. Мэтавыя паказчыкі і чаканыя вынікі рэалізацыя канцэпцыі

 

Распрацаваная канцэпцыя вызначае стратэгічныя напрамкі, механізмы і ўмовы  фармавання ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі, асаблівасці гэтага працэсу на розных узроўнях адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь. Універсальныя кампетэнцыі вызначаюцца як ключавыя кампетэнцыі, звязаныя з агульнымі ведамі, уменнямі, каштоўнасна-сэнсавымі ўстаноўкамі і асобаснымі характарыстыкамі, якія дазваляюць чалавеку творча рэалізаваць сябе, сацыяльна ўзаемадзейнічаць і адаптавацца да зменлівых умоў, эфектыўна рашаць задачы незалежна ад вобласці і спецыфікі.

Аналіз існуючых нацыянальных і міжнародных рамак універсальных кампетэнцый паказвае, што ў розных умовах – навыкі XXI стагоддзя, універсальныя кампетэнтнасці, універсальныя кампетэнцыі, новыя пісьменнасці, ключавыя кампетэнцыі – ёсць адна і тая ж рэальнасць, звязаная са здольнасцю чалавека эфектыўна дзейнічаць, у тым ліку ў новых нестандартных сітуацыях. Улічваючы існуючую ў Беларусі традыцыю, дзейны Кодэкс аб адукацыі Рэспублікі Беларусь (2011), а таксама ў мэтах аблягчэння агульнага разумення нацыянальных рамак, у якасці асноўнага тэрміна для іх апісання ў канцэпцыі быў абраны тэрмін "універсальныя кампетэнцыі". 

У дзейных адукацыйных стандартах (2018) і навучальных праграмах агульнай сярэдняй адукацыі вынікі фармулююцца з пункту гледжання асобасных, метапрадметных і прадметных кампетэнцый. У канцэпцыі ўдакладняецца, што ўніверсальныя кампетэнцыі ўключаюць у сябе змест і значэнне асобасных і метапрадметных кампетэнцый, функцыянальнай пісьменнасці.

 

Нацыянальная рамка ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі

 

У прапанаванай канцэпцыі ўтрымліваецца пералік універсальных кампетэнцый, які  быў складзены зыходзячы з асноўных сфер іх праявы: чалавек, грамадства, прырода, культура (духоўная і матэрыяльная). У гэты спіс уваходзяць наступныя кампетэнцыі: устойлівае персанальное развіццё, мысленне, эмацыйная рэгуляцыя, камунікацыя, кааперацыя, грамадзянскасць. Склад універсальных кампетэнцый і іх суадносіны прадстаўлены на малюнку 1.

Мал. 1. Склад універсальных кампетэнцый і іх суадносіны паміж сабой
 
У канцэпцыі адзначаецца, што прыведзены пералік універсальных кампетэнцый з апісаннем іх змястоўных аспектаў і асноўных асаблівасцяў не з'яўляецца закрытым, ён адпавядае іншым рамкам універсальных кампетэнцый і ўменняў, тыпам функцыянальных матэматычных, прыродазнаўчых, лічбавых, юрыдычных, фінансавых, экалагічных, мастацкіх і эстэтычных і інш), прадугледжвае магчымасць дапаўнення, пашырэння і ўдакладнення ў залежнасці ад існуючай сацыякультурнай сітуацыі і рашэння канкрэтных задач.
 
Таб. 1. Структура ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі

Кампетэнцыя

Змястоўныя аспекты кампетэнцыі

Асноўныя прыметы праявы кампетэнцый

Устойлівае персанальнае развіццё

здароўе  і бяспека жыццядзейнасці
  • Здаровы лад жыцця;
  • устаноўка на ўдасканаленне фізічнага, псіхалагічнага і духоўнага здароўя;
  • праява экалагічнасці ў адносінах да сябе і навакольнага асяроддзя;
  • веданне аб небяспеках сучаснага свету і здольнасць дзейнічаць адэкватна сітуацыі.

жыццёвае мэтавызначэнне 
  • Аналіз каштоўнасцяў і сэнсаў свайго жыцця;
  • свядомы і адказны выбар жыццёвых мэт і спосабаў іх дасягнення (у тым ліку прафесійны выбар і пабудова кар'еры);
  • кароткатэрміновае і доўгатэрміновае планаванне.

самаразвіццё і самарэалізацыя
  • Пабудова Я-канцэпцыі з устаноўкай на ўзбагачэнне духоўных каштоўнасцей, адукацыю і самаадукацыю на працягу жыцця, творчае ўвасабленне сваіх задум ва ўсіх сферах самарэалізацыі;
  • распрацоўка праграм самаразвіцця і іх карэкціроўка з улікам новых абставін;
  • валоданне ўніверсальнымі навучальнымі дзеяннямі, здольнасць самастойна вучыцца;
  • праява валявых якасцяў пры дасягненні мэт самаразвіцця, пераадоленні цяжкасцяў і няўдач.

Мысленне

сістэмнае мысленне
  • Пабудова ментальных мадэляў для вырашэння складаных задач, у тым ліку звязаных з вучэбнай дзейнасцю;
  • уменне выяўляць заканамернасці, усталёўваць прычынна-следчыя сувязі і інш.;
  • бачанне і аналіз базавых сістэмных уласцівасцяў з'яў і працэсаў –  існавання, арганізацыі, функцыянавання, развіцця, кіравання;
  • устанаўленне сістэмных сувязей у з'явах і і працэсах – генетычных, структурных, прасторавых, часовых і і інш.;
  • комплексны разгляд праблем з розных пазіцый – асобасных, лакальных, рэгіянальных, глабальных; нацыянальных і міжкультурных.

крытычнае

мысленне
  • Валоданне метакагнітыўнымі стратэгіямі ацэнкі падзей і з'яў у крыніцах інфармацыі і асноўных сферах жыццядзейнасці;
  • прыняцце аптымальных рашэнняў у канкрэтнай сітуацыі, у тым ліку ва ўмовах лішку/недахопу складанай супярэчлівай інфармацыі;
  • аргументацыя сваёй пазіцыі на доказнай аснове;
  • здольнасць ставіць пад сумнеў інфармацыю і ўласнае меркаванне;
  • дзейнасць і зносіны на рэфлексіўнай аснове.

крэатыўнае

мысленне
  • Устаноўка на творчы падыход да рашэння задач у розных сферах жыццядзейнасці;
  • здольнасць дзейнічаць ва ўмовах нявызначанасці і недахопу дадзеных;
  • генераванне і развіццё ідэй з ацэнкай іх навізны, арыгінальнасці;
  • валоданне шырокім рэпертуарам творчых стратэгій стварэння новага прадукта;
  • пастаноўка і вырашэнне праблем з выкарыстаннем дызайн-мыслення і праектнага мыслення;
  • валоданне навыкамі міждысцыплінарнай творчасці і пераносу творчых ідэй з розных абласцей.

Эмацыйная рэгуляцыя

распазнаванне эмоцый
  • Усведамленне ўнікальнасці эмацыйнага стану кожнага чалавека;
  • дыферэнцыяцыя эмоцый;
  • разуменне прычын узнікнення эмоцый;
  • ідэнтыфікацыя сваіх эмоцый і эмоцый іншых людзей.

кіраванне эмоцыямі
  • Давер да сябе, вера у сваю сілу і магчымасці;
  • аптымістычны погляд на свет і сваё жыццё;
  • устаноўка на выбар складаных задач і дасягненне высокіх вынікаў;
  • праява стрэсаўстойлівасці, уменняў пераадольваць засмучэнне ў сітуацыях няўдач, трывожнасць/раздражняльнасць;
  • уменне супакойваць сябе і іншых.

эмпатыя
  • Разуменне пачуццяў, патрэбаў і намераў іншых;
  • праява зваротнай эмацыйнай рэакцыі на пачуцці іншых;
  • павага іншых;
  • суперажыванне і садзейнічанне іншым.

Камунікацыя

вусная і пісьмовая камунікацыя
  • Вербальнайя і невербальная камунікацыя;
  • валоданне навыкамі вуснай і пісьмовай камунікацыі ў розных жыццёвых сітуацыях;
  • валоданне навыкамі камунікацыі на розных мовах.

выкарыстанне

інфармацыйна- камунікацыйных

тэхналогій
  • Валоданне шырокім спектрам інфармацыйных тэхналогій для арганізацыі эфектыўнай камунікацыі;
  • адбор аптымальных прыёмаў (спосабаў, тэхнік) камунікацыі ў лічбавым асяроддзі;
  • выкананне правілаў медыябяспекі і этычных норм зносін у інфармацыйнай прасторы.

валоданне стылямі

і тэхнікамі

канструктыўнай

камунікацыі
  • Адбор і выкарыстанне розных тэхнік камунікацыі з улікам сітуацыі для дасягнення кансэнсусу або кампрамісу;
  • разуменне і павага карціны свету, пунктаў гледжання іншых людзей для адраснага выбудоўвання камунікацыі;
  • вядзенне канструктыўнага дыялогу, у тым ліку з прадстаўнікамі розных культур.

Кааперацыя

стварэнне каманды і лідарства
  • Праява лідарскіх якасцяў, здольнасці весці за сабой, аказваць уплыў;
  • валоданне навыкамі камандаўтварэння з улікам сацыяльных задач, інтарэсаў і магчымасцей групы;
  • размеркаванне роляў і абавязкаў у групе з арыентацыяй на індывідуальны ўнёсак кожнага ў агульную справу;
  • выкарыстанне навыкаў тайм-мэнэджменту (мэтавызначэння, планавання, кантролю);
  • арганізацыя эфектыўнай зваротнай сувязі для рэгуляцыі сумеснай дзейнасці, дасягнення агульных мэт і развіцця групы;
  • прыняцце збалансаваных рашэнняў з улікам затрат, інтарэсаў бакоў і агульнай карысці.

супрацоўніцтва

для рашэння

сумесных задач
  • Выкананне правілаў сумеснай дзейнасці;
  • узгадненне ідэй і дзеянняў для дасягнення лепшых вынікаў з аптымальнымі затратамі сіл і энергіі;
  • праява персанальнай адказнасці за вынікі сумеснай дзейнасці;
  • дапамога ўдзельнікам групы, якія маюць патрэбу ў ёй;
  • фармуляванне запыту на дапамогу ўдзельнікаў  групы ў пэўных абставінах.

стварэнне

і падтрыманне

спрыяльнай

сацыяльна- псіхалагічнай атмасферы
  • Умелае выкарыстанне фактараў, якія ўплываюць на спрыяльны сацыяльна-псіхалагічны клімат у групе;
  • прытрымліванне правілаў этыкі, устанаўленне і падтрыманне пазітыўных адносін у групе;
  • аналіз сітуацыі ўзаемадзеяння ў групе, прадбачанне/папярэджанне ўзнікнення канфлікту;
  • канструктыўнае вырашэнне  канфліктных сітуацый як умовы развіцця групы.

Грамадзянскасць

гуманістычныя каштоўнасці
  • Прыняцце ўнікальнасці і каштоўнасці жыцця;
  • дыферэнцыяцыя дабра і зла;
  • талерантнасць;
  • прытрымліванне  маральных каштоўнасцяў пры рашэнні жыццёвых задач.

нацыянальная ідэнтычнасць
  • Праява каштоўнаснага стаўлення да гісторыі, культуры, традыцый і звычаяў сваёй сям'і, роду, народа;
  • здольнасць захоўваць і прымнажаць культурную  спадчыну свайго народа;
  • рэалізацыя традыцыйных мадэляў паводзін у жыцці.

патрыятызм
  • Праява эмацыйна-каштоўнаснага стаўлення да роднага краю, краіны, гонару за іх росквіт;
  • каштоўнаснае стаўленне да дзяржаўных сімвалаў;
  • гатоўнасць прадстаўляць інтарэсы краіны на нацыянальным і міжнародным узроўні.

сацыяльна карысная

актыўнасць

і адказнасць
  • Свядомае прыняцце норм, патрабаванняў грамадства і дзяржавы як асобасна значных;
  • выкананне норм і патрабаванняў грамадства без знешняга кантролю;
  • выкананне правоў і абавязкаў грамадзяніна;
  • падтрыманне балансу паміж асабістымі, грамадскімі і дзяржаўнымі інтарэсамі;
  • актыўны ўдзел у жыцці краіны (моладзевых грамадскіх аб'яднаннях і валанцёрскіх арганізацыях і інш.)

Нацыянальная рамка ўніверсальных кампетэнцый з'яўляецца арыенцірам  для развіцця адукацыйных мэт-вынікаў на ўсіх ступенях  і ўзроўнях сістэмы адукацыі, таксама праецыюецца на мэты-вынікі дадатковай адукацыі дзяцей і моладзі, дадатковай адукацыі педагогаў (мал. 2).

 

Вядучыя тэндэнцыі развіцця сучаснай адукацыі ў свеце

Канцэпцыя ўтрымлівае кароткі агляд асноўных тэндэнцый развіцця школьнай адукацыі ў свеце, які заснаваны на аналізе актуальных міжнародных рамачных адукацыйных дакументаў (ЮНЕСКА: пераасэнсоўваем нашу будучыню разам. Новы сацыяльны кантракт на адукацыю, Будучыня адукацыі і навыкаў 2030. Компас навучання АЭСР да 2030 года і інш.). (Ад рэдактара: кароткі агляд гэтых рамачных адукацыйных дакументаў можна прачытаць тут: )

 

Мал. 2. Рамачныя адукацыйныя дакументы ЮНЕСКА, АЭСР, ЕС.

 

У канцэпцыі адзначаецца, што ў сучасным свеце адбываецца парадыгмальны зрух у прагрэсіўных сістэмах адукацыі. Ён заключаецца ў адмове ад ідэі «дасягнення высокага акадэмічнага выніку любой цаной», ад штучных механізмаў стымулявання вучэбнай дзейнасці і павелічэння вучэбнай нагрузкі і ў пераходзе да экалагічнай, здароўезберагальнай мадэлі адукацыі. У гэтай мадэлі ацэнка якасці адукацыі не зводзіцца да фармальных колькасных паказчыкаў паспяховасці навучэнцаў (вынікаў іх атэстацыі), а  ўлічвае  мноства іншых параметраў:

  • высокія паказчыкі ментальнага, псіхалагічнага і фізічнага здароўя навучэнца, яго эмацыйнага камфорту і ўсведамлення сябе часткай школы ці ўстановы адукацыі (wholeness). Гэтыя паказчыкі з'яўляюцца прыярытэтнымі ў ацэнцы якасці адукацыі;
  • высокая матывацыя выхаванцаў да навучання (motivation);
  • сфармаванасць трансфармацыйных / трансверсіўных / ключавых / універсальных кампетэнцый як галоўнага выніку адукацыі (transformative / transversal / transferable / key competences). У розных навуковых школах і культурна-гістарычных традыцыях пералічаныя кампетэнцыі маюць розныя назвы, але падобныя дэфініцыі, і іх агульны семантычны кантэкст характарызуе іх як уменні вышэйшага парадку, якія дапамагаюць даваць адэкватную ацэнку рэальнасці  і браць на сябе адказнасць — ствараць новую каштоўнасць ці творчы прадукт, дзейнічаць у сітуацыі нявызначанасці, вырашаць праблемы, дзе патрабуецца ўлік мноства кантэкстаў сітуацыі і інш. Вышэйназваныя кампетэнцыі вызначаюць вядучы вектар развіцця адукацыі ў сучасным свеце на бліжэйшыя 20 гадоў, паколькі менавіта яны вызначаюць сутнасныя прыметы чалавечага розуму і духоўнасці, якія не зможа перастварыць штучны інтэлект;
  • гнуткія траекторыі атрымання адукацыі (flexible educational pathways). Яны абумоўліваюць лёгкасць пераходу з аднаго тыпу ўстановы адукацыі ў іншы, пераемнасць і сумяшчальнасць узроўняў адукацыі, камбінаторныя мадэлі сярэдняй спецыяльнай і сярэдняй агульнай адукацыі, наяўнасць сістэмы кар'ернага коўчынга і т. п.;
  • нізкая залежнасць акадэмічных вынікаў ад сацыяльна-эканамічнага статусу дзіцяці (equity). Яна азначае адсутнасць вялікай разбежкі ў выніках навучання паміж дзецьмі з высокім і дзецьмі з нізкім сацыяльна-эканамічным статусам. Лічыцца, што сістэма адукацыі здольная выраўноўваць дзяцей з малазабяспечаных і няшчасных сем'яў і выводзіць іх на ўзровень падрыхтоўкі, супастаўны з узроўнем дзяцей, якія атрымалі "ранні старт".

​

Паводле канцэпцыі сусветныя тэндэнцыі развіцця адукацыі, абумоўленыя пераходам да новай адукацыйнай экалогіі, заключаюцца ў наступным:

На ўзроўні зместу адукацыі: 

1) акцэнт на фармаванне пераўтваральных апераджальных кампетэнцый, устаноўкі на самаразвіццё, сэнсажыццёвае і каштоўнаснае самавызначэнне; 

2) папярэджанне вучэбнай інфляцыі (міжпрадметнасць і кантроль вучэбнай нагрузкі, скарачэнне інфармацыйнай празмернасці ў праграмах, рацыяналізацыя аб'ёму хатніх заданняў і інш.); 

3) гнуткасць навучальных праграм, наяўнасць у іх электыўных і варыятыўных кампанентаў, якія забяспечваюць персаналізацыю навучання (адпаведнасць індывідуальным асаблівасцям, патрэбам і інтарэсам кожнага навучэнца і прадастаўленне яму магчымасці вучыцца ў індывідуальным тэмпе).

На ўзроўні арганізацыі адукацыйнага працэсу: 

1) пераход да праектнага навучання і мадэлі майстэрняў на ўроках (навучальных занятках), да феномена-арыентаванага навучання (вывучэння феноменаў і праблем замест адаптаваных навуковых ведаў) і да іншых адукацыйных практык, якія адпавядаюць патрабаванням экалогіі вучэбнай дзейнасці і задачам фармавання апераджальных кампетэнцый; 

2) гейміфікацыя навучання (выкарыстанне ў навучанні гульнявых матываў – жаданне «пабіць» уласны рэкорд, перайсці на новы ўзровень, асвоіць новую ролю, імітаваць сацыяльна значную дзейнасць, напрыклад здымаць фільм, складаць план рашэння праблемы, навучаць іншых, аказваць дапамогу і г. д.); 

3) пераход да фармавальнага ацэньвання (Formative Assessment)  навучальных дасягненняў, заснаванага на пастаяннай зваротнай сувязі і якаснай ацэнцы вынікаў навучання ў форме партфоліа, самаацэньвання, эсэ, творчых праектаў, дзе ўлічваецца здольнасць вырашаць нестандартныя задачы і праяўляць універсальныя кампетэнцыі.

На ўзроўні адукацыйнага асяроддзя: 

1) узмацненне пачуцця датычнасці, прыхільнасці да ўстановы адукацыі, ступені ўсведамлення сябе паўнавартасным удзельнікам школьнай супольнасці (шэфства, цьютарства, карпаратыўны дух); 

2) зніжэнне стрэсагеннасці (антыбулінгавыя праграмы, пакоі псіхалагічнай разгрузкі і г.д.); 

3) стымуляванне рухальнай актыўнасці на занятках і перапынках  (уводзяцца абмежаванні на гаджэты, заахвочваецца свабода перамяшчэння пры засваенні навучальнага матэрыялу і інш.).

У дакуменце падкрэсліваецца, што нягледзячы на высокія тэмпы развіцця і мадэрнізацыі сістэмы адукацыі, за яе межамі застаецца моладзь, якая па розных прычынах (па свайму добраахвотнаму выбару або вымушана) аказваецца выключанай з рынку працы і адукацыі. Згодна з замежнымі даследаваннямі высокая доля такой моладзі з'яўляецца індыкатарам цяжкасцяў стыкоўкі сферы адукацыі і рынку працы, а маладыя людзі, якія ўваходзяць у гэтую катэгорыю, складаюць адну з самых уразлівых груп у сучасных грамадствах. Стымуляванне прадстаўнікоў такой моладзі да павышэння кваліфікацыі і перанавучання з'яўляецца актуальнай праблемай на сучасным этапе развіцця сацыяльнай і адукацыйнай сферы.

 

Фармаванне ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі ў сістэме адукацыі Рэспублікі Беларусь

У адпаведнасці з Нацыянальнай стратэгіяй устойлівага сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь на перыяд да 2030 года плануецца  пераход да новай парадыгмы адукацыі, якая азначае вучэнне замест навучання, у аснове якога ляжыць не засваенне гатовых ведаў, а развіццё ў навучэнцаў здольнасцяў, якія даюць магчымасць самастойна засвойваць веды, творча іх перапрацоўваць, ствараць новае, укараняць яго у практыку і несці адказнасць за свае дзеянні.  Канцэпцыяй развіцця сістэмы адукацыі Рэспублікі Беларусь да 2030 года вызначана, што грамадству патрэбны кампетэнтныя асобы, здольныя самастойна прымаць адказныя рашэнні ў сітуацыі выбару, прагназуючы іх магчымыя наступствы, якія ўмеюць выбіраць спосабы супрацоўніцтва, адрозныя мабільнасцю і дынамізмам. 

У канцэпцыі адзначаецца, што фармаванне ўніверсальных (асобасных і метапредметных) кампетэнцый у дзяцей і моладзі з'яўляецца важнай задачай сістэмы адукацыі Рэспублікі Беларусь, якая замацавана заканадаўча.

 

 

Мал. 3. Кампетэнцыі ў дзейных адукацыйных стандартах і навучальных праграмах

 

Так, дзейныя адукацыйныя стандарты агульнай сярэдняй адукацыі змяшчаюць патрабаванні да вынікаў асваення асноўных адукацыйных праграм. У іх апісваецца, якіх асобасных, метапрадметных і прадметных вынікаў павінны дасягнуць навучэнцы пасля завяршэння навучання і выхавання на кожнай ступені  агульнай сярэдняй адукацыі. Да метапрадметных адукацыйных вынікаў, указаных у адукацыйных стандартах, адносяцца, напрыклад, здольнасці ажыццяўляць самастойны пошук рацыянальных спосабаў рашэння практычных задач; крытычна ставіцца да свайго і чужога меркавання, атрыманай інфармацыі; весці дыялог, вырашаць праблемныя сітуацыі; здольнасць да рэфлексіі і самарэгуляцыі. Прыкладам асобасных адукацыйных вынікаў могуць быць здольнасць дэманстраваць устойлівую цікавасць да самастойнай дзейнасці, самаразвіцця, самапазнання; гатоўнасць да працоўнай дзейнасці, бесперапыннай адукацыі і прафесійнага самавызначэння на аснове ведаў і ўліку сваіх магчымасцяў, здольнасцяў і інтарэсаў. Акрамя таго, зафіксаваныя ў агульнай частцы адукацыйных стандартаў адукацыйныя вынікі знайшлі канкрэтызацыю і развіццё ў частцы, якая датычыцца канкрэтных вучэбных прадметаў.

 

У канцэпцыі адзначаецца, што для  рашэння пастаўленых задач былі праведзены  фундаментальныя і тэарэтыка-прыкладныя навуковыя даследаванні ў рэчышчы кампетэнтнаснага падыходу (наступныя галіновыя навукова-тэхнічныя праграмы і праекты): 

 

2015-2017:   "Якасць адукацыі", вынікі выканання якой дазволілі пачаць паэтапны пераход на новы змест адукацыі, накіраваны на фарміраванне гатоўнасці прымяняць засвоеныя веды і ўменні ў паўсядзённым жыцці;

2018-2020:  «Выхаванне праз навучанне», у рамках якой распрацоўваўся інструментар па фарміраванні і дыягностыцы ў навучэнцаў асобасных і метапрадметных кампетэнцый;

2021: «Распрацаваць навукова-метадалагічнае абгрунтаванне і нормы ацэнкі вынікаў вучэбнай дзейнасці навучэнцаў па  вучэбных прадметах устаноў агульнай сярэдняй і спецыяльнай адукацыі ў кантэксце кампетэнтнаснага падыходу»;

2020–2021: «Фармаванне ў навучэнцаў універсальных навыкаў XXI стагоддзя ў сістэме агульнай сярэдняй, прафесійна-тэхнічнай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі Рэспублікі Беларусь» ( пры падтрымцы ЮНІСЕФ).

Цяпер у Беларусі выконваецца галіновая навукова-тэхнічная праграма “Навукова-метадычнае забеспячэнне фармавання функцыянальнай граматнасці навучэнцаў у адукацыйным працэсе» (2021–2025), накіраваная на забеспячэнне паступальнага пераемнага развіцця нацыянальнай сістэмы дашкольнай, агульнай сярэдняй адукацыі ў рэчышчы агульных канцэптуальных установак, якія адпавядаюць нацыянальным прыярытэтам у вобласці развіцця чалавечага капіталу, краінавым паказчыкам мэт устойлівага развіцця, сучасным тэндэнцыям развіцця адукацыі ў краінах з перадавымі эканомікамі, міжнародным патрабаванням да якасці адукацыі.

Адзначаецца, што рэалізацыя комплексу мер дала станоўчыя вынікі. Разам з тым вынікі міжнародных і нацыянальных даследаванняў якасці адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь сведчаць аб неабходнасці прыняцця дадатковых мер па яе ўдасканаленні (міжнароднае даследаванне PISA-2018, нацыянальны маніторынг узроўню сфарміраванасці ўменняў і якасцяў навучэнцаў, неабходных для жыцця у сучасным грамадстве 2019/2020 і 2020/2021 ). Вынікі апошніх даследаванняў сведчаць, што ў большасці навучэнцаў сфармаваны навыкі здаровага ладу жыцця і бяспечных паводзін, здольнасць усталёўваць кантакты, мець зносіны з рознымі людзьмі, уменне працаваць у камандзе. Разам з тым у навучэнцаў недастаткова сфармаваны здольнасці разумець іншых людзей, кантраляваць свае эмоцыі (эмацыйная рэгуляцыя), творча, рацыянальна і крытычна думаць, знаходзіць нестандартныя рашэнні (мысленне), пераадольваць цяжкасці, граматна планаваць свой час (устойлівае развіццё асобы), весці дыялог ва ўмовах полікультурнага грамадства (камунікацыя і кааперацыя).

 

У канцэпцыі актуальнасць фарміравання ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі Беларусі вызначаецца наступнымі асноўнымі абставінамі (супярэчнасцямі):

• паміж прызнаннем кампетэнтнаснага падыходу вядучым у сістэме адукацыі Рэспублікі Беларусь і нацэленасцю навукова-метадычнага забеспячэння, якое выкарыстоўваецца ў адукацыйным працэсе, пераважна на фармаванне прадметных кампетэнцый навучэнцаў;

• паміж дэклараваннем у адукацыйных стандартах неабходнасці дасягнення навучэнцамі адукацыйных вынікаў, якія носяць практыка-арыентаваны характар і прад'яўляюцца ў дзейнаснай форме, і традыцыйна рэалізуюцца ў адукацыйнай практыцы інфармацыйна-ведавым падыходам;

• паміж сучаснымі патрабаваннямі да прафесійных кампетэнцый педагагічных работнікаў, якія ўключаюць персанальную і прафесійную гатоўнасць да фармавання ўніверсальных кампетэнцый у навучэнцаў, і пераважнай арыентацыяй навучальных праграм вышэйшай і дадатковай адукацыі педагагічных работнікаў на авалоданне прыватнымі прадметнымі методыкамі;

• паміж сістэмай ацэнкі адукацыйных вынікаў, арыентаванай пераважна на дыягностыку прадметных кампетэнцый, і неабходнасцю вымярэння ў сістэме ацэнкі асобасных і метапрадметных кампетэнцый навучэнцаў;

• паміж традыцыйнай арганізацыяй адукацыйнага працэсу, характэрнай для класна-ўрочнай сістэмы, і патрэбай у інавацыйным адукацыйным асяроддзі, якое забяспечвае фармаванне ўніверсальных кампетэнцый у дзяцей і  моладзі.

 

Мэта, задачы, падыходы і прынцыпы фарміравання ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і студэнтаў, моладзі

У канцэпцыі адзначаецца, што для дасягнення яе мэты і рашэння задач па фармаванні ў дзяцей і моладзі ўніверсальных кампетэнцый новую актуальнасць набывае шэраг навуковых падыходаў у іх несупярэчным узаемадзеянні:

  • Кампетэнтнасны падыход з'яўляецца вядучым пры вызначэнні метадалогіі фармавання ўніверсальных кампетэнцый і заключаецца ў арыентацыі зместу адукацыі на дасягненне вынікаў (кампетэнцый); арганізацыі працэсу навучання як практычнай дзейнасці навучэнца; разглядзе вынікаў навучання як сукупнасці пэўных ведаў, навыкаў, каштоўнасна сэнсавых установак і персанальных характарыстык.
  • Аксіялагічны падыход вызначае агульныя адносіны да адукацыі як да  аднаго з ключавых элементаў у сістэме каштоўнасцяў чалавека, грамадства, дзяржавы.
  • Асобасна арыентаваны падыход рэалізуецца не толькі праз арганізацыю адукацыйнага працэсу, які ўлічвае запатрабаванні чалавека, яго матывы, мэты, інтарэсы, устаноўкі, патрэбнасці, запыты, але і праз актыўную пазіцыю навучэнца ў працэсе самапазнання, самаразвіцця, самарэалізацыі.
  • Асяродкавы падыход прадугледжвае арганізацыю спрыяльнага навучальнага асяроддзя як умовы і сродка вучэбнай дзейнасці, фармавання якасцяў і развіцця навучэнца.

Асаблівасці фармавання ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі на розных узроўнях адукацыі

 

Асобная глава канцэпцыі прысвечана працэсу фармавання ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі на розных ступенях і ўзроўнях адукацыі, які  ўлічвае узроставыя асаблівасці навучэнцаў. Прыярытэтныя задачы па фармаванні ўніверсальных кампетэнцый сфармуляваны з улікам асаблівасцей развіцця дашкольнікаў, навучэнцаў малодшага школьнага ўзросту, падлеткаў, студэнцкай моладзі.

 

           Умовы і механізмы фармавання ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі, мэтавыя паказчыкі і чаканыя вынікі рэалізацыя канцэпцыі (гл. табл. 2) 

Мэтавыя паказчыкі і чаканыя вынікі рэалізацыі канцэпцыі адпавядаюць умовам і механізмам фармавання ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі. Мяркуецца, што ацэнка дасягнення мэты і рашэння задач канцэпцыі будзе па шасці мэтавым паказчыках і адпаведных ім групах чаканых вынікаў. Пераарыентацыя сістэмы адукацыі на фармаванне ў дзяцей і  моладзі ўніверсальных кампетэнцый, адлюстраваных у нацыянальнай рамцы, патрабуе комплекснай рэалізацыі ў наступных накірунках:

 

Таб. 2. Умовы, механізмы і планаваныя вынікі рэалізацыі канцэпцыі

 

Умовы

Механізмы

Чаканыя вынікі

1. Удасканаленне нарматыўнага прававога забеспячэння адукацыйнага працэсу ў кантэксце фармавання ўніверсальных кампетэнцый
  • абнаўленне адукацыйных стандартаў у частцы вызначэння патрабаванняў да адукацыйных вынікаў, якія адлюстроўваюць сфарміраванасць універсальных кампетэнцый;
  • абнаўленне навучальных праграм у частцы вызначэння зместу адукацыі, які забяспечвае фармаванне ўніверсальных кампетэнцый.
  • дыферэнцыраваны па ўзроўнях і ступенях адукацыі комплекс адукацыйных стандартаў, які ўключае адукацыйныя вынікі ў частцы сфармаванасці ўніверсальных кампетэнцый у дзяцей і  моладзі;
  • навучальныя праграмы, якія ўключаюць змест адукацыі, накіраваны на фармаванне ўніверсальных кампетэнцый у дзяцей і моладзі.

2. Распрацоўка навукова-метадычнага забеспячэння працэсу фармавання ўніверсальных кампетэнцый
  • абнаўленне зместу адукацыйных праграм асноўнай і дадатковай адукацыі ў кантэксце фармавання ўніверсальных кампетэнцый;
  • пашырэнне сферы прымянення модульнага структуравання зместу адукацыі, які забяспечвае фармаванне і развіццё ўніверсальных кампетэнцый навучэнцаў;
  • распрацоўка і ўкараненне інавацыйных методык і тэхналогій фармавання ўніверсальных кампетэнцый ва ўмовах навучальнага асяроддзя і ў паўсядзённай дзейнасці;
  • распрацоўка новага пакалення вучэбна-метадычных комплексаў (уключаючы электронныя) у кантэксце фармавання ўніверсальных кампетэнцый;
  • распрацоўка метадычных рэкамендацый для педагагічных работнікаў па фармаванні ў дзяцей і моладзі ўніверсальных кампетэнцый.
  • фундаментальныя і прыкладныя навуковыя даследаванні, скіраваныя на вывучэнне асаблівасцяў фармавання ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі і распрацоўку адпаведных методык і навукова-метадычнага забеспячэння;
  • вучэбна-метадычныя комплексы, якія ўключаюць лічбавыя адукацыйныя рэсурсы, па фармаванні ў вучняў устаноў дашкольнай, агульнай сярэдняй і спецыяльнай адукацыі функцыянальнай пісьменнасці ў праектнай і даследчай дзейнасці;
  • метадычныя рэкамендацыі для педагагічных работнікаў па фармаванні ў дзяцей і моладзі універсальных кампетэнцый на аснове кампетэнтнаснага, сістэмна-дзейнаснага, міждысцыплінарнага і модульнага падыходаў, камунікатыўных тэхналогій, педагогікі супрацоўніцтва і кааператыўнага навучання;
  • укараненне інавацыйных методык і тэхналогій фармавання ўніверсальных кампетэнцый у дзяцей і моладзі.

3. Фармаванне сістэмы ацэнкі ўніверсальных кампетэнцый навучэнцаў
  • распрацоўка крытэрыяў, паказчыкаў і дыягнастычнага інструментарыя ацэнкі ўзроўню развіцця ўніверсальных кампетэнцый навучэнцаў;
  • распрацоўка крытэрыяў, паказчыкаў і дыягнастычнага інструментарыя ацэнкі здольнасці педагагічных работнікаў да фармавання і вымярэння ўніверсальных кампетэнцый у навучэнцаў;
  • маніторынг ўзроўню сфармаванасці ўніверсальных кампетэнцый навучэнцаў на аснове абноўленага інструментарыя.
  • сістэма крытэрыяў, паказчыкаў і дыягнастычнага інструментарыя ацэнкі ўзроўню развіцця ўніверсальных кампетэнцый у дзяцей і моладзі;
  • крытэрыяльна-узроўневая матрыца ацэньвання сфармаванасці ўніверсальных кампетэнцый у дзяцей і моладзі;
  • кантрольна-вымяральныя матэрыялы дыягностыкі/самадыягностыкі ўзроўню сфармаванасці ўніверсальных кампетэнцый з улікам псіхолага-узроставых асаблівасцяў дзяцей і моладзі;
  • методыкі выяўлення адтэрмінаваных сацыякультурных эфектаў (паспяховасць сацыяльнай адаптацыі, прафесійнага самавызначэння, лідарскія пазіцыі, грамадска-палітычная актыўнасць і т.п.) праявы сфарміраваных у дзяцей і моладзі ўніверсальных кампетэнцый;
  • поўны цыкл маніторынгу ўзроўню сфармаванасці універсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі з выкарыстаннем абноўленага інструментарыя.

4. Развіццё кадравага патэнцыялу, які забяспечвае фармаванне ўніверсальных кампетэнцый
  • абнаўленне адукацыйных стандартаў, навучальных планаў і праграм асноўнай і дадатковай адукацыі дарослых у аспекце падрыхтоўкі педагагічных работнікаў да фармавання ўніверсальных кампетэнцый у навучэнцаў;
  • удасканаленне навучання педагагічных работнікаў фармаванню ў навучэнцаў універсальных кампетэнцый;
  • удасканаленне сістэмы падрыхтоўкі і перападрыхтоўкі спецыялістаў па рабоце з моладдзю, лідараў маладзёжных і дзіцячых грамадскіх аб'яднанняў у частцы фармавання універсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі.
  • прафесійная падрыхтоўка педагагічных кадраў да працы ва ўмовах рэалізацыі кампетэнтнаснага падыходу, уключаючы фармаванне ўніверсальных кампетэнцый, на аснове абноўленых адукацыйных стандартаў, навучальных планаў і праграм;
  • паслядоўны ахоп усіх педагагічных работнікаў павышэннем кваліфікацыі ў мэтах рэалізацыі ў адукацыйным працэсе кампетэнтнаснага падыходу, уключаючы фармаванне ўніверсальных кампетэнцый;
  • новыя адукацыйныя практыкі падрыхтоўкі / павышэння кваліфікацыі педагагічных работнікаў па фарміраванні/ўдасканаленні іх гатоўнасці да фармавання ўніверсальных кампетэнцый у дзяцей і моладзі;
  • сістэма маніторынгу гатоўнасці педагагічных работнікаў (сфармаванасці прафесійна-асобасных характарыстык у аксіялагічнай, нарматыўнай, практычнай, творчай, рэфлексіўна праекціровачнай сферах асобы) да фармавання ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі.

5. Удасканаленне ўзаемадзеяння суб'ектаў адукацыйных адносін у мэтах фармавання ўніверсальных кампетэнцый
  • распрацоўка і рэалізацыя планаў міжведамаснага ўзаемадзеяння па пытаннях развіцця ўніверсальных кампетэнцый;
  • камунікацыя з зацікаўленымі бакамі, у тым ліку бацькоў, навучэнцаў, мясцовых супольнасцяў, дзяржавы;
  • арганізацыя інфармацыйна-асветніцкіх і адукацыйных мерапрыемстваў для бацькоў, дзяцей, падлеткаў і моладзі, накіраваных на фармаванне ўніверсальных кампетэнцый;
  • арганізацыя і ўдзел у міжнародных адукацыйных і даследчых праектах па развіццю універсальных кампетэнцый навучэнцаў.
  • грамадска-педагагічнае супрацоўніцтва, развіццё сеткі сацыяльнага партнёрства і механізмаў канструктыўнага ўзаемадзеяння па сумеснаму фармаванню ўніверсальных кампетэнцый дзяцейц і моладзі;
  • узгодненасць дзеянняў розных ведамстваў і ўстаноў у развіцці ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі;
  • наяўнасць устойлівых форм узаемадзеяння ўсіх зацікаўленых бакоў (навучэнцаў, педагагічных работнікаў, законных прадстаўнікоў навучэнцаў, прадстаўнікоў грамадскасці, дзяржавы) у пытаннях фармавання ўніверсальных кампетэнцый у дзяцей і  моладзі;
  • удзел у міжнародных адукацыйных і даследчых праектах па развіццю ўніверсальных кампетэнцый у дзяцей і моладзі.

6. Удасканаленне арганізацыйнага і матэрыяльна- тэхнічнага забеспячэння фармавання ўніверсальных кампетэнцый
  • стварэнне сістэмы планавання фармавання ўніверсальных кампетэнцый навучэнцаў на нацыянальным і рэгіянальным узроўнях, узроўні ўстановы адукацыі;
  • арганізацыя адукацыйнага працэсу з улікам індывідуальных патрэбаў і магчымасцяў навучэнцаў;
  • арганізацыя дзейнасна-творчага, матывацыйнага навучальнага асяроддзя, якое спрыяе ўключэнню метадаў і прыёмаў сацыяльна-эмацыйнага навучання ў адукацыйны працэс;
  • стварэнне лічбавага адукацыйнага асяроддзя для фармавання ўніверсальных кампетэнцый у дзяцей і моладзі.
  • іерархічна структураваная ўзгодненая сістэма планавання дзейнасці па фармаванні ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі на нацыянальным, рэгіянальным і лакальным (асобная ўстанова адукацыі) узроўнях;
  • варыятыўнае навучальнае асяроддзе фармавання ўніверсальных кампетэнцый у дзяцей і  моладзі, якая дае магчымасць выбару, пабудовы індывідуальных адукацыйных траекторый і ўзмацнення суб'ектнай пазіцыі дзяцей і моладзі на ўсіх этапах педагагічнага ўзаемадзеяння;
  • мадэрнізаванае прасторава-прадметнае (мэбля, абсталяванне, тэхнічныя сродкі і т. п.); асяроддзе, якое характарызуецца мабільнасцю, трансфармаванасцю, гнуткасцю для рэалізацыі дзейнасна-творчага характару навучання, розных арганізацыйных форм, метадаў і прыёмаў педагагічнага ўзаемадзеяння;
  • інструментарна-тэхналагічная абсталяванасць (асноўнае абсталяванне і перыферыйныя прылады ІКТ-сектара, лакальныя сеткі, шырокапалосны / высакахуткасны доступ у інтэрнэт і інш.) для адукацыйнага ўзаемадзеяння па фармаванні ўніверсальных кампетэнцый дзяцей і моладзі.

 

Для паспяховага фармавання ўніверсальных кампетэнцый важна, каб працэс насіў сістэмны характар: быў выкарыстаны патэнцыял усіх узроўняў і ступеняў  адукацыі.

 У канцэпцыі прадстаўлены змест кожнай групы ўніверсальных кампетэнцый з улікам узроставых асаблівасцяў і магчымасцяў. У характарыстыках кампетэнцый знаходзяць адлюстраванне асноўныя ўзроставыя "прырашчэнні" (на момант завяршэння пэўнага ўзроставага этапу). Інфармацыя аб «прырашчэннях» прадстаўлена згодна з наступным узроўням / ступенямі адукацыі:

  • дашкольная адукацыя (ДА);
  • I ступень агульнай сярэдняй адукацыі (АСА);
  • II ступень агульнай сярэдняй адукацыі (АСА);
  • III ступень агульнай сярэдняй адукацыі (АСА);
  • прафесійна-тэхнічная і сярэдняя спецыяльная адукацыя (ПТА і ССА);
  • вышэйшая  адукацыя (ВА).

Узроставыя «прырашчэнні», якія адносяцца да дадатковай адукацыі дзяцей і моладзі, карэлююць з характарыстыкамі ўніверсальных кампетэнцый на адпаведных узроўнях і ступенях адукацыі.

Таксама ў канцэпцыі паказана праекцыя ўніверсальных кампетэнцый на мэты-вынікі дадатковай адукацыі педагагічных работнікаў. Апісанне кожнай групы кампетэнцый мае бінарны характар. З аднаго баку, адзначаюцца асноўныя прыметы праявы кампетэнцый у асобасным плане педагога; з другога  боку –  у праекцыі на прафесійную дзейнасць.

 
PDF icon kontseptsiya-proekt.pdf